Η επιδερμίδα, καθρέφτης της ζωής μας

(Η σημερινή της μορφή και ο ρόλος της στην εξέλιξη της ανθρωπότητας)

Στην εποχή της επιστημονικής υπερειδίκευσης, η δρ Νίνα Γιαμπλόνσκι έχει να επιδείξει εξαιρετικά ευρύ πεδίο δραστηριοτήτων. Στα 53 της χρόνια, προΐσταται του τμήματος Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. Ασχολείται επίσης με τη μελέτη των ανθρωποειδών, την εξελικτική βιολογία και την παλαιοντολογία. Τον περασμένο χρόνο, η δρ Γιαμπλόνσκι ηγήθηκε αποστολής στην Κίνα, αναζητώντας ανθρώπινα απολιθώματα σε μια προσπάθεια να ανακαλύψει πώς οι μακρινοί μας πρόγονοι προσαρμόστηκαν στις κλιματικές αλλαγές. Αυτόν το μήνα, βρίσκεται στην Κένυα, όπου σε συνεργασία με τη Μιβ Λίκι εκπονεί εργασία για τους προϊστορικούς πιθήκους.
Εδώ και περισσότερο από δέκα χρόνια, η δρ Γιαμπλόνσκι επιχειρεί να προσεγγίσει ένα θέμα που, όσο καθολικής σημασίας κι αν είναι, παραμένει εν πολλοίς ανεξιχνίαστο: Τη βιολογία, την εξέλιξη και την κοινωνική λειτουργία της ανθρώπινης επιδερμίδας. Τα πορίσματα των μελετών της δημοσιεύθηκαν από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας υπό τον τίτλο: «Επιδερμίδα: Μια Φυσική Ιστορία».
«Η επιδερμίδα έχει μελετηθεί μέχρι τελευταίας λεπτομέρειας από τους δερματολόγους», μας είπε η δρ Γιαμπλόνσκι, σε μια πρόσφατη επίσκεψή της στη Νέα Υόρκη. «Το γνωρίζουν απέξω κι ανακατωτά, αναφορικά με τις ασθένειες που το προσβάλλουν. Αυτό που εμείς ψάχνουμε, είναι πώς η επιδερμίδα εξελίχθηκε στη σημερινή της μορφή και ποιος ήταν ο ρόλος της στην εξέλιξη της ανθρωπότητας».
Βιοχημικό εργαστήριο
Τι παρακίνησε τη δρα Γιαμπλόνσκι να γράψει την ιστορία της ανθρώπινης επιδερμίδας; «Το 1981», μας λέει, «δίδασκα ανατομία σε φοιτητές της Ιατρικής του Πανεπιστημίου του Χονγκ Κονγκ. Οι φοιτητές είχαν μπροστά τους ένα πτώμα και έτρεμαν κυριολεκτικά στην ιδέα ότι έπρεπε να το πετσοκόψουν. Ωστόσο, η διάθεσή τους άλλαξε εντελώς τη στιγμή που έκοψαν την επιδερμίδα. Από τη στιγμή που αφαιρέθηκε, άρχισαν να το βλέπουν απλώς ως το κατάλοιπο ενός οργανισμού, χωρίς καμία προσωπική ιστορία και μπόρεσαν να προχωρήσουν με άνεση στη δουλειά τους. Αυτό το ερέθισμα με έκανε να αναλογιστώ πόσο μεγάλο μέρος αυτού που θεωρούμε ανθρώπινη φύση ενσωματώνεται στην επιδερμίδα».
Η δρ Γιαμπλόνσκι χαρακτηρίζει την επιδερμίδα ως το πλέον υποτιμημένο ανθρώπινο όργανο. Στην πραγματικότητα, είναι ένα ολόκληρο βιοχημικό εργαστήριο, που παράγει βιταμίνη D, ιδρώτα, ορμόνες, έλαια, κερί, χρωστικές ουσίες – μια σειρά απαραίτητων στην επιβίωσή μας υλικών. Ταυτόχρονα, παίζει τον ρόλο του αδιάβροχου που μας προστατεύει από το νερό, τα έντομα και επικίνδυνες χημικές ουσίες. Θα μπορούσαμε επίσης να το παρομοιάσουμε με τον προσωπικό μας «πίνακα ανακοινώσεων», τον οποίο διακοσμούμε με μέικ απ, τατουάζ ή σκουλαρίκια για να στείλουμε μηνύματα σχετικά με την προσωπική ιστορία, την υγεία και τις αξίες μας, ή για να προσελκύσουμε ερωτικό σύντροφο.
Στο επίπεδο της εξελικτικής βιολογίας, υπάρχουν τρία αξιοσημείωτα πράγματα σχετικά με την επιδερμίδα. Οπως όλοι γνωρίζουμε, εμφανίζεται σε διάφορες αποχρώσεις. Σε σύγκριση με άλλα θηλαστικά, είναι σχετικά άτριχη και ιδρώνει. Εδώ και λίγα εκατομμύρια χρόνια, ο άνθρωπος έγινε το θηλαστικό που ιδρώνει περισσότερο από όλα τα άλλα. Εχει σημασία αυτό; «Πολύ μεγάλη», υποστηρίζει η δρ Γιαμπλόνσκι. «Λέμε συχνά ότι ο μεγάλος εγκέφαλος έκανε δυνατή την εξέλιξή μας από τον πίθηκο. Αλλά αυτός ο μεγάλος εγκέφαλος δεν θα μπορούσε να προκύψει, μέσω της εξέλιξης, αν δεν είχαμε ανεπτυγμένο το στοιχείο της εφίδρωσης. Τα εξελιγμένα πρωτεύοντα, που δεν ήταν πια πίθηκοι, εμφανίστηκαν πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια στις σαβάνες της Ανατολικής Αφρικής. Αυτοί οι μακρινοί μας πρόγονοι έτρεχαν μεγάλες αποστάσεις σε ανοιχτές εκτάσεις. Για να επιβιώσουν κάτω από τον ήλιο του Ισημερινού, έπρεπε να είναι σε θέση να κρατούν δροσερό το κρανίο τους. Γι’ αυτόν το σκοπό ανέπτυξαν ιδρωτοποιούς αδένες, που έκαναν δυνατή την ανάπτυξη του εγκεφάλου».
Χρώμα και ήλιος
Σε ό,τι αφορά το χρώμα της επιδερμίδας, οι έρευνες της δρος Γιαμπλόνσκι έδειξαν ότι δεν σχετίζεται με τη φυλή, αλλά με την έκθεση στον ήλιο. Ολα καθορίστηκαν από το πόσο κοντά στον Ισημερινό ζούσαν οι προϊστορικοί μας πρόγονοι. Το σκούρο δέρμα προστάτευε τους κατοίκους των τροπικών ζωνών από την ηλιακή ακτινοβολία. Εκείνοι που εγκαταστάθηκαν βορειότερα χρειάζονταν βιταμίνη D, και για να παράγει αυτή τη βιταμίνη, η επιδερμίδα έπρεπε να αποβάλει το χρώμα της. Το χρώμα, απλούστατα, δεν είναι μόνιμο χαρακτηριστικό της φυλής.
Η δρ Γιαμπλόνσκι δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα αν οι προϊστορικοί άνθρωποι κατέφευγαν σε κάποιου είδους καλλωπισμό της επιδερμίδας. Σημειώνει, όμως, ότι το πρώτο απολίθωμα ανθρώπινης επιδερμίδας που διαθέτουμε προέρχεται από τον Οτζι, τον άνθρωπο της Νεολιθικής Εποχής –έζησε περίπου πριν από 5.000 χρόνια–, το μουμιοποιημένο πτώμα του οποίου βρέθηκε στις Αλπεις το 1991. Η επιδερμίδα του Οτζι είχε κάμποσα τατουάζ. Αυτό αποτελεί μια ένδειξη για τις συνήθειες της εποχής του.

The New York Times