Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Όταν ακούμε από τον διάδοχο του Κ. Καραθεοδωρή στην έδρα του Πολυτεχνείου του Μονάχου κ. Roland Bulirsch ότι ο Κ. Καραθεοδωρή υπήρξε ο μεγαλύτερος έλληνας μαθηματικός μετά τον Αρχιμήδη για τον οποίον η ιστορία των Μαθηματικών γράφει τα πλέον εγκωμιαστικά σχόλια. Όταν διαβάζουμε επιστολή του Αϊνστάιν προς τον Κ. Καραθεοδωρή στην οποία δηλώνει πως μένει μπροστά του γονατιστός με σταυρωμένα χέρια για τις απορίες που του έλυσε σε μαθηματικούς του υπολογισμούς για τη θεωρία της σχετικότητας τότε δεν χρειαζόμαστε τίποτε άλλο για να διαπιστώσουμε το μέγεθος του Μαθηματικού Κ. Καραθεοδωρή γόνου ενός από τα πιο σημαντικά γενεαλογικά δέντρα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδος με ρίζες στην Ανδριανούπολη της Θράκης.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους κορυφαίους μαθηματικούς παγκοσμίως και ο μεγαλύτερος Έλληνας μαθηματικός του αιώνα μας.

Γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου του 1873 και πέθανε στο Μόναχο στις 2 Φεβρουαρίου του 1950. Οι γονείς του ήταν Έλληνες, ο πατέρας του, Στέφανος Καραθεοδωρή, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και σπούδασε νομικά, ήταν γόνος της μεγάλης οικογένειας των Καραθεοδωρή, η οποία πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στον Ελληνισμό. Ο Στέφανος Καραθεοδωρή, αφού αντιπροσώπευε πολλές φορές την Οθωμανική Αυτοκρατορία, εισήλθε τελικά στη διπλωματική υπηρεσία της Υψηλής Πύλης ως γραμματέας και αργότερα ως πρεσβευτής της στις Βρυξέλλες, στην Πετρούπολη και στο Βερολίνο. Η μητέρα του ονομαζόταν Δέσποινα Πετροκοκκίνου και καταγόταν από τη Χίο. Όλη η οικογένεια των Καραθεοδωρή καταγόταν από το Βοσνοχώρι, προάστιο της Ανδριανούπολης που απέχει έξι χιλιόμετρα απ’ αυτήν και βρίσκεται δίπλα στον Έβρο, προς νότο και δυτικά της πόλης. Οι κάτοικοι του Βοσνοχωρίου μετά τη μικρασιατική καταστροφή, εγκαταστάθηκαν το 1923 στο Αχυροχώρι, το οποίο μετονομάστηκε σε Νέα Βύσσα.

Ο Κωνσταντίνος πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες, όπου ο πατέρας του ήταν πρεσβευτής από το 1875. Μιλούσε Ελληνικά και Γαλλικά σαν μητρικές του γλώσσες. Από μικρός έδειξε το ταλέντο του στα μαθηματικά και πήρε δύο φορές το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμούς όλων των μαθητών του Βελγίου.

Από το 1891 ως το 1895 σπούδασε μηχανικός στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου αποκτώντας τεχνική παιδεία. Στη συνέχεια πήγε στη Λέσβο, όπου μετείχε στην κατασκευή έργων οδοποιίας. Το 1898 πήγε στην Αίγυπτο, όπου εργάστηκε μέχρι το 1900 ως μηχανικός στη Βρετανική Εταιρεία κατασκευής του Φράγματος στο Ασσουάν και ανέλαβε υπηρεσία στα έργα του Νείλου. Εκεί, όταν τα νερά του Νείλου δεν επέτρεπαν εργασίες στο Φράγμα, μελετούσε μαθηματικά συγγράμματα και ιδιαίτερα το βιβλίο ανάλυσης του Jordan. Στην Αίγυπτο έκανε επίσης μετρήσεις στην κεντρική είσοδο της πυραμίδας του Χέοπος, τις οποίες δημοσίευσε. Τότε πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει το επάγγελμα του μηχανικού και να ασχοληθεί με τα μαθηματικά, προς μεγάλη έκπληξη της οικογένειας του. Έτσι φάνηκε η μαθηματική ιδιοφυΐα, η οποία επρόκειτο να τον αναδείξει ως έναν από τους επιφανέστερους μαθηματικούς της Ευρώπης. Για την επιλογή του τόπου των σπουδών του ταλαντευόταν μεταξύ Παρισιού και γερμανικών πανεπιστημιουπόλεων. Τελικά αποφάσισε να επιστρέψει στη Γερμανία, όπου είχε ακόμη συγγενείς. Εγγράφεται το 1900 στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου όπου σπουδάζει τα Μαθηματικά. Εκεί δίδασκαν μερικοί από τους καλύτερους μαθηματικούς της εποχής, όπως ο Σβαρτς (Schwarz) και ο Φρομπένιους (Frobenius). Μετά από λίγο καιρό συμμετείχε στο σεμινάριο του Schwarz, όπου γνώρισε τον Σμιτ (Schmidt) με τον οποίο συνδέθηκε σε όλη του τη ζωή. Το 1902, παρακινούμενος από τον Schmidt μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν (Γοτίγγη), όπου δίδασκαν οι δύο κορυφαίοι μαθηματικοί Κλάιν (Klein) και Χίλμπερτ. Το Πάσχα του 1903 κατά την επίσκεψή του στο θείο του, που ήταν διευθυντής του Ισθμού της Κορίνθου, έγραψε την πρώτη του εργασία, η οποία δημοσιεύτηκε στο Mathematique Annalen, ένα από τα καλύτερα γερμανικά περιοδικά. Περί τα τέλη του 1903 έγινε από τον Χαν (Hann) μια εισήγηση στη Μαθηματική Εταιρεία του Γκέτινγκεν. Με αφορμή την εισήγηση αυτή, ο Καραθεοδωρή έγραψε διδακτορική διατριβή. Βάσει αυτής της διατριβής, με την οποία άφησε ανεξίτηλα ίχνη στην πρόοδο της Ανάλυσης, αναγορεύτηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Γοτίγγης το 1904. Τον επόμενο χρόνο (Μάρτιος του 1905) έγινε υφηγητής μαθηματικών στο ίδιο το Πανεπιστήμιο, όπου δίδαξε επί τριετία, μέχρι το 1908. Μετά την υφηγεσία του ταξίδεψε πολλές φορές στο Παρίσι, όπου είχε επαφές με τους μεγάλους Γάλλους μαθηματικούς όπως τους Πικάρ (Picard), Πουανκαρέ (Poincare) και Μοντέλ (Montel). Το 1908 μετέβη στη Βόννη. Το 1909 τον βρίσκουμε ως τακτικό καθηγητή στο Πολυτεχνείο του Ανόβερου. Πήγε ευχαρίστως εκεί, παρά το γεγονός ότι επί δέκα χρόνια είχε ασχοληθεί με αφηρημένα μαθηματικά. Αυτό ίσως οφειλόταν στο ότι αρχικά ήταν μηχανικός και επειδή είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τις εφαρμογές. Το 1910 βρέθηκε στο Breslau, όπου έμεινε μέχρι το 1913, όταν διαδέχτηκε στη Γοτίγγη τον Felix Klein, ένα από τα σπουδαιότερα μαθηματικά πνεύματα, έπειτα από επιθυμία του ίδιου. Το 1911 μετά από πρόσκληση του Ελευθερίου Βενιζέλου, έλαβε μέρος στην επιτροπή, η οποία διόρισε τους καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κατά το 1918 ανέλαβε στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου την έδρα που κατείχε ο Schwarz. Εκεί, παρέμεινε μέχρι το 1920, όταν τον κάλεσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος για να οργανώσει το Ιωνικό Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη, το οποίο είχαν ιδρύσει οι Έλληνες της Ανατολής. Έμεινε μέχρι την κατάρρευση του μετώπου, μετά την οποία ακολούθησαν τα λυπηρά για το έθνος μας γεγονότα. Όταν οι Τούρκοι κατέστρεψαν την Σμύρνη, ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή κατόρθωσε να διασώσει την Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη και να την μεταφέρει στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών. Το 1922 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1923 – 1924 στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το 1924 εγκατέλειψε την Ελλάδα και διορίσθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, ως διάδοχος του Lindemann. Από κει το 1930 και πάλι από πρόσκληση του Ελ. Βενιζέλου – πήγε στην Αθήνα για τρίτη φορά, ως κυβερνητικός επίτροπος για να συμβάλλει στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών και στην οργάνωση του νεοσύστατου πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Στη θέση αυτή παρέμεινε για δύο χρόνια ενώ αμέσως μετά επέστρεψε στην έδρα του στο Μόναχο και παρέμεινε στην πόλη αυτή ακόμα και μετά την έξοδό του από την υπηρεσία, μέχρι το θάνατό του. Υπήρξε μέλος των Ακαδημιών Βερολίνου το 1919, Γοτίγγης το 1920, Μονάχου το 1925, Κολωνίας το 1926, Αθηνών το 1927 και της Ρώμης το 1929.

Το επιστημονικό του έργο είναι τεράστιο, άρχισε το 1903 (στην Αίγυπτο) και οι έρευνες του, τις οποίες δημοσίευσε σε υπομνήματα και συγγράμματα τα περισσότερα στο γερμανικά, συνθέτουν ένα κολοσσιαίο σε δημιουργικότητα έργο, το οποίο τον κατατάσσει μεταξύ των μεγαλύτερων μαθηματικών.

Προσέφερε εξαιρετικό έργο σε όλους σχεδόν του κλάδους των μαθηματικών και τη φυσική και κυρίως στο λογισμό των μεταβολών, στην θεωρία των συνόλων, στη γεωμετρία, στις αναλυτικές και μιγαδικές συναρτήσεις, στη θερμοδυναμική, στην οπτική, στην ειδική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, κλπ.

Το πολύπλευρο έργο του Κων/νου Καραθεοδωρή είναι τοποθετημένο μεταξύ των περισσότερο ενδιαφερόντων προϊόντων της μαθηματικής σκέψης, των οποίων η ανάλυση προσήλωσε την προσοχή των ερευνητών. Η κομψότητα και η απλότητα των μεθόδων του μεγάλου μαθηματικού συνδυάζεται με την απαράμιλλη ενέργεια, σαφήνεια και αυστηρότητα των αποδείξεων που φέρουν την προσωπική του σφραγίδα. Υπήρξε ταχύς στη μαθηματική του σκέψη, ασφαλής στα συμπεράσματά του, διαπεραστικός και λεπτός στα θεωρήματά του. Οι αναγνώστες του με ευκολία κατορθώνουν να εξετάζουν λεπτομερώς τις μακροσκελείς μεθόδους του γιατί ο βαθυστόχαστος συγγραφέας δείχνει πάντα σ’ αυτούς την κύρια γραμμή, η οποία τον βοήθησε στον προσανατολισμό της έρευνάς του. Ο Κων/νος Καραθεοδωρή αναγνωρίζεται από τον τρόπο σκέψης του, από τις μεθόδους του διότι υπήρξε καλλιεργητής και κυρίαρχος στα μαθηματικά. Στρατιά ερευνητών ακολούθησε την τροχιά που σημείωσε η τολμηρή του σκέψη.

Το έργο του Κων/νου Καραθεοδωρή χάραξε ερευνητικές κατευθύνσεις στη μαθηματική ανάλυση και νέα πεδία έρευνας. Αυτή εξάλλου είναι η μοίρα των μεγάλων μαθηματικών.

Το έργο του σοφού μαθηματικού δεν είναι πλήρης εικόνα του πνεύματος και της ενεργητικότητάς του. Το έργο του Κων/νου Καραθεοδωρή ενδιαφέρει κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Σ’ αυτό βλέπει κανείς τη γένεση της προσωπικής, δημιουργικής δεινότητας του Καραθεοδωρή. Τόσο στη Γερμανία όπου έζησε όσο και σε άλλες χώρες, υπήρξε ο σοφός ο οποίος μπόρεσε να εισδύσει καλύτερα απ’ τον καθένα και να εξιχνιάσει τα αινίγματα τα πλέον δύσκολα και τα κρυμμένα της Μαθηματικής Ανάλυσης.

Το απόσπασμα που ακολουθεί παρατίθεται αυτούσιο από το βιβλίο του Τάκη Χ. Τσονίδη, όπου ο Αϊνστάιν μιλάει για τον ‘‘αξεπέραστο δάσκαλο του, τον Έλληνα Κων/νο Καραθεοδωρή’’

«Λίγο καιρό πριν πεθάνει ο διάσημος φυσικός Αλβέρτος Αϊνστάιν ζούσε τελείως απομονωμένος, αποφεύγοντας όπως άλλωστε σ’ ολόκληρη τη ζωή του, τις συναναστροφές. Εκείνη την εποχή (πέθανε το 1955 σε ηλικία 76 ετών) μια συντροφιά Αμερικανών δημοσιογράφων με την μεσολάβηση του διευθυντή ενός επιστημονικού περιοδικού, φίλου του Αϊνστάιν, κατάφερε να πείσει τον μεγάλο μαθηματικό να εγκαταλείψει τη μοναξιά και να δώσει μια συνέντευξη τύπου.

Είτε γιατί διαισθανόταν το τέλος του, είτε για άλλους λόγους άγνωστους, ο ερημίτης δέχτηκε. Το γεγονός εντυπωσίασε την κοινή γνώμη.

Στη συνέντευξη έτρεξαν τα μεγαλύτερα λαγωνικά της αμερικανικής δημοσιογραφίας. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη από εκπροσώπους του τύπου, της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης. Οι ερωτήσεις έπεφταν βροχή στον άνθρωπο που απεδόθη η μέθοδος διάσπασης του ατόμου και η πατρότητα της ατομικής βόμβας την οποία τεχνικά κατασκεύασε η ομάδα επιστημόνων του συνεργάτη και συμπατριώτη του Οπενχάιμερ.

Σ’ όλες τις ερωτήσεις ο Αϊνστάιν απάντησε με την ακριβολογία που διακρίνει τους μαθηματικούς, οπότε όταν οι ερωτήσεις εξαντλήθηκαν και οι δημοσιογράφοι φιλόφρονες ευχαριστούσαν έτοιμοι να αποσυρθούν, ο Αϊνστάιν προς γενική έκπληξη δε σηκώνεται αλλά από τη θέση του απευθυνόμενος στους εκπροσώπους του τύπου λέγει: Κύριοι λυπάμαι που σας βλέπω έτοιμους να φύγετε χωρίς να μου υποβάλετε την ουσιαστικότερη ίσως ερώτηση. Ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δυο πράγματα, κανείς σας όμως δε θέλησε να μάθει ποιος μου άνοιξε το δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη και έρευνα και για να μη σας κουράζω, σας το λέω έτσι απλά χωρίς λεπτομέρειες, ότι ο μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κων/νος Καραθεοδωρή στον οποίο εγώ προσωπικά, αλλά και η μαθηματική επιστήμη, η φυσική, η σοφία του αιώνα μας χρωστάμε τα πάντα.»

Για τον άνθρωπο Καραθεοδωρή, η κόρη του είπε πριν από λίγα χρόνια, μιλώντας σε επετειακή προς τιμήν του εκδήλωση:

Κάθε Κυριακή πηγαίναμε στη δεύτερη μεγαλύτερη εκκλησία του Μονάχου, η οποία είχε παραχωρηθεί στους Έλληνες. Ο πατέρας μου μας μεγάλωσε σαν Έλληνες. Πηγαίναμε σε γερμανικό σχολείο, αλλά δύο φορές την εβδομάδα ερχόταν στο σπίτι ο αρχιμανδρίτης και μας έκανε μαθήματα ελληνικών. Ο πατέρας μου, κάθε φορά που ερχόταν στην Ελλάδα, με έπαιρνε μαζί του. Στη Γερμανία, όταν με ρωτούσαν από πού είμαι, έλεγα με καμάρι ότι είμαι από την Ελλάδα, γιατί τότε τη θαύμαζαν την Ελλάδα...

«Ο Κ. Καραθεοδωρή διατηρούσε τακτική αλληλογραφία με τον μαθητή του, Α. Αϊνστάιν. Την ύπαρξη της αλληλογραφίας αυτής, η κόρη του ανακάλυψε μετά τον θάνατο του πατέρα της. Κάποιες από τις επιστολές πουλήθηκαν, άγνωστο πώς. Σε μια από αυτές, που έμειναν στην κόρη του, ο Αϊνστάιν γράφει:

«Αγαπητέ κύριε συνάδελφε, βρίσκω θαυμάσιο τον υπολογισμό σας... Θα έπρεπε να δημοσιεύσετε τη θεωρία σε αυτή τη μορφή στα Χρονικά της Φυσικής, καθόσον οι φυσικοί κατά κανόνα αγνοούν αυτό το αντικείμενο, όπως κι εγώ άλλωστε. Με το γράμμα μου θα πρέπει να σας φαίνομαι σαν τον Βερολινέζο που μόλις ανακάλυψε το Crunewald* και αναρωτιέται αν ζούσαν εκεί άνθρωποι πιο πριν. Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εκθέσετε επιπλέον και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα βρείτε σε μένα έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν, όμως, λύσετε το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια... Πίσω από αυτό το ζήτημα κρύβεται κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των αρίστων».
( * Το Grunewald ήταν φημισμένο προάστιο του Βερολίνου με πολυτελέστατες βίλες).

Μερικές σκέψεις.

Η θεωρία της σχετικότητας εμφανίζεται από τον Αϊνστάιν περίπου το 1905 και περνάει σχεδόν απαρατήρητη από την τότε επιστημονική κοινότητα. Και τούτο διότι σαν θεωρία , της έλειπε το βασικό ερώτημα , το βασικό κίνητρο. Δεν απαντούσε δηλ. σε κάποιο ερώτημα που να έχει ήδη τεθεί. Τα πρώτα σπέρματα της είχαν τεθεί από τους Ίωνες Φυσικούς Φιλόσοφους πριν από περίπου 2500 χρόνια σαν Φιλοσοφικό ερώτημα που αφορούσε την συνέχεια της ύλης. Δηλ. έχοντας σαν βάση, οι Ίωνες Φυσικοί, ότι τίποτα δεν δημιουργείται για να «χαθεί» κατέληξαν στο συμπέρασμα της συνέχειας της ύλης. Η σκέψη τους όμως έμεινε ημιτελής διότι δεν «είχαν» στη διάθεσή τους όρους όπως «ενέργεια» με τη σημερινή τους έννοια. Άρα δεν είχαν τα κατάλληλα «εργαλεία» ώστε να φτάσουν εκεί που έφτασε ο Αϊνστάιν διατυπώνοντας τον τύπο που συμπυκνώνει τη θεωρία σχετικότητας: è =m.c².

Φτάνοντας όμως εκεί η σκέψη του «βάλτωσε». Και τούτο διότι η διατύπωση του περιλάμβανε και την ύπαρξη μιας τέταρτης διάστασης δηλ. του χρόνου συνθέτοντας ένα νέο «τόπο» τον χωροχρόνο. Για την εφαρμογή του όμως χρειαζόταν να εκληφθεί ο χρόνος ως «κλειστό διάστημα», ως «κλειστό τμήμα γραμμής» διότι η συμβατική του έννοια ως «συνεχούς διαστήματος» δεν επέτρεπε την θεμελίωση της θεωρίας του Αϊνστάιν. Εκεί λοιπόν ο Αϊνστάιν ζητάει τη βοήθεια του Καραθεοδωρή, διότι μπορεί ο ίδιος να ήταν ένας εξαίρετος φυσικός αλλά σίγουρα η μαθηματική του σκέψη «υστερεί».

Ταυτόχρονα όμως ο Καραθεοδωρή είναι εξαίρετος φυσικός. Ανάμεσα στις εργασίες του στη φυσική βρίσκουμε και την : «Εργασία στην Ειδική Σχετικότητα». Και για να προλάβω μερικούς Νεοέλληνες Διεθνιστές καθώς και αυτόκλητους υπερασπιστές του Αϊνστάιν λέω ανοιχτά ότι οι απόψεις ορισμένων διάσημων «τηλεβιβλιοπωλητών» δεν με αφορούν και ούτε τις ασπάζομαι. Απόψεις όπως « ο Αϊνστάιν τροφοδοτήθηκε από το Σιωνιστικό Κατεστημένο με Αρχαιοελληνικά Χειρόγραφα» δεν με αγγίζουν ούτε τις ενστερνίζομαι. Δεν μπορώ όμως να μη ρωτήσω: Γιατί το « Μουσείο Αϊνστάιν » που βρίσκεται στο Ισραήλ αρνήθηκε, στους απόγονους του Καραθεοδωρή, την αλληλογραφία του Αϊνστάιν με τον πατέρα τους ,που έχει στην κατοχή του.

Αθανάσιος Α. Λιπορδέζη, Μαθηματικός συγγραφέας προέδρος και ιδρυτής του Συλλόγου Φίλων Καραθεοδωρή
Σαρόπουλος Μ. Ιωάννης