Magna Grecia

Οι μελετητές έχουν πιστοποιήσει την ύπαρξη περιφερειακού δρόμου κατά μήκος των ακτών του νότιου άκρου της Καλαβρίας, που ονομάζεται μέχρι σήμερα dromos (από τον ελληνικό δρόμο), όρο που από τον 4ο αιώνα σημαίνει εδώ τη σύνδεση των πόλεων σε όλη την κατοικημένη παραλιακή ζώνη. Από όλες τις απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί- μερικές από τις οποίες θεωρούν την ελληνική εγκατάσταση στις ακτές της Καλαβρίας γεγονός της Βυζαντινής εποχής - επικρατεί η θεωρία του καθηγητή Gerhard Rohlfs ότι αυτοί οι πληθυσμοί είναι η φυσική συνέχεια των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας, της Magna Grecia.

Όσον αφορά τους λόγους που προκάλεσαν τη συρρίκνωση του ελληνικού στοιχείου και τη σταδιακή «απώλεια» στοιχείων του γλωσσικού ιδιώματος των Γκρεκάνων , μελετητές αναφέρονται σε αίτια κοινωνικά, οικονομικά και θρησκευτικά, αλλά και σε φυσικά φαινόμενα, που προκάλεσαν τη διάλυση ορισμένων γκρεκάνικων κέντρων. Ο ελληνικός πληθυσμός στην Κάτω Ιταλία άρχισε να υφίσταται πλήγματα από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα , όταν το υφιστάμενο θρησκευτικό στάτους εκτοπίστηκε από τον Καθολικισμό. Νωρίτερα είχε επέλθει η τεράστια κρίση στην αγροτική οικονομία.

Με την ένωση της Ιταλίας η αστική και η ανώτερη τάξη εγκαταλείπει την ελληνική κουλτούρα, θεωρώντας ότι αυτή αφορά εμιγκρέδες, φτωχούς αγρότες και βοσκούς. Η περιφρόνηση αυτή μαζί με το κύμα μετανάστευσης που έπληξε κυρίως το ιταλικό Νότο, ‘έδωσε ισχυρό κτύπημα στη γκρεκάνικη γλώσσα, εξασθενίζοντας την περηφάνια των ελληνοφώνων που την διατηρούσαν από «κύρη σε παιντιά» και από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά.

Ήδη τις τελευταίες δεκαετίες, έχει παρατηρηθεί μια αξιοπρόσεκτη μετακίνηση αγροτικών πληθυσμών στο αστικό κέντρο, το Reggio di Calabria (Ρώγιο της Καλαβρίας). Αυτοί ίδρυσαν μια κοινότητα ελληνοφώνων και με ενώσεις και συλλόγους προσπαθούν με κάθε τρόπο να σώσουν γλώσσα και παραδόσεις, κατά κανόνα χωρίς βοήθεια από τις επίσημες ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες, απολαμβάνοντας συχνά μόνο την αδιαφορία τους, αλλά και την πλήρη αδιαφορία του επίσημου κράτους της μητέρας πατρίδας.

«Εμείς είμαστε οι Γκρέτσι»

Το χωριό Καλημέρα του νομού Λέισε, στην ελληνόφωνη περιοχή της Απουλίας, δεν κρατά αναλλοίωτο μόνο το ελληνικό του όνομα. Η γκρεκάνικη γλώσσα διατηρεί μέχρι σήμερα στις ελληνικές λέξεις στοιχεία του πολιτισμού που 25 αιώνες πριν ανέπτυξε εδώ η Magna Grecia.

Ο δάσκαλος Ερνέστο Αντρίλε, η γυναίκα του Ρόζα, η κυρία Τσεζαρίνα Διμίτρι μιλούν και τραγουδούν γκρεκάνικα, λένε για τα παιδιά τους « έχω μια γυναίκα και ένα άνθρωπο» η « ένα παιδί και μια θυγατέρα», αλλά δεν ταξιδεύουν στην Ελλάδα γιατί η « η Γκρέτσια είναι ετούτη και εμείς είμαστε οι Γκρέτσοι». Λένε «πολεμώ» αντί δουλεύω, αφού η σκληρή δουλειά ήταν για αυτούς αληθινός πόλεμος, λένε «μάνα» τη μάνα , «γκινέκα» τη γυναίκα, «τρανό» τον μεγάλο, «όρνιθα» την κότα, «άμυαλο» το μυαλό, «κάρντια» την καρδιά, «κρυσάφι» το χρυσάφι, «γκιτονιά» τη γειτονιά, «αλέτορα» το κόκκορα, «αλουπούντα» την αλεπού, «αίγα» την κατσίκα , «άλατρο» το αλέτρι, ¨μασέρι» το μαχαίρι, «πέλαγκο» το πέλαγος. Βαφτίζουν τα παιδιά Fillipo, Constantino, Pascali, Petro. Χαιρετούν με kalimera η Kalispera. Κρατούν τα ονόματα των μηνών ελληνικά. Ελληνικά ονόματα έχουν και μερικά από τα χωριά τους. Μέχρι σήμερα υπάρχει το χωριό Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι ( Καστράκι των Ελλήνων), το Μαρτινιάνο, το Σολέτο η Στερναντία, το Τσαλίνο, το Κοριλιάνο, το Μελπιάνο. Έξω από το χωριό Μαρτινιάνο, η επιγραφή λέει στα ελληνικά με λατινικούς χαρακτήρες το χαρακτηριστικό Kalos Ilthate.

« Το χωριό μου τέσσερα σπίτια και δύο δρομάκια. Το χωριό μου τέσσερα σπίτια και ντίο στραντούνε. Αυτό είναι το χωριό μου», λέει ο Γκρεκάνος ποιητής. Και ένας άλλος τραγουδά για το μεγάλο ρέμα που τους πήρε η Ελλάδα». «Ito magko rcino rema ti maw epire stin Elada». Στην Καλαβρία και στο Οτράντο οι νέες γενιές των Ελληνοφώνων αρχίζουν να συνειδητοποιούν πως οι ρίζες τους βρίσκονται στην άλλη πλευρά του Ιονίου. Μετά από καταπίεση αιώνων αρχίζουν να αναζητούν επαφή με τα αδέλφια τους και να εκφράζουν με περηφάνια την καταγωγή τους.

Ο αντιδήμαρχος της Καλημέρα Φεράντο Γκαιτάνι διευκρινίζει ότι η διδασκαλία της γκρεκάνικης γλώσσας στα χωριά διακόπηκε από την εποχή της χούντας στην Ελλάδα. Σήμερα δεν υπάρχουν πια δάσκαλοι γκρεκάνικων εκεί, αλλά και η μετάκληση δασκάλων από την Ελλάδα δεν είναι απλή υπόθεση, αφού οι τελευταίοι οι τελευταίοι αγνοούν τα γκρεκάνικα.

Γαλετσιάνο

Το Γαλετσιάνο είναι ένα μικρό χωριό στην Ιωνική ακτή της Καλαβρίας. Ανήκει στον Δήμο του Κοντοφούρι και είναι η ακρόπολη των Γκρεκάνων, το τελευταίο ακροπύργιο του Ελληνισμού της Μεγάλης Ελλάδας.

Ο πληθυσμός του φτάνει τους 300 περίπου κατοίκους. Πολλοί από αυτούς μιλούν ακόμη το ιδιότυπο ιδίωμα της γκρεκάνικης γλώσσας , χρησιμοποιώντας αρχαιοελληνικούς όρους που χάθηκαν πια και από την ίδια την Ελλάδα> Μόνο που τώρα πια όσοι κατοικούν στο Γαλετσιάνο είναι λίγες; οικογένειες ηλικιωμένων αγροτών.

Στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή που δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του Γαλετσιάνου, ένας παπάς λειτουργεί μια φορά την εβδομάδα τη λατινική λειτουργία. Η ορθόδοξη εκκλησία καταργήθηκε το 1756 από τον επίσκοπο του Βούα. Μέχρι σήμερα όμως μια φορά το χρόνο ανεβαίνει και λειτουργεί στην εκκλησία μια λειτουργία ορθόδοξη βυζαντινή. « Κι εκείνη την ημέρα το χωριό είναι όλο στην εκκλησία. Σαν έρχεται ο παπάς να πει τη λειτουργία την καθολική είναι μόνο τέσσερες δεσποινίδες και πέντε παιδιά».

Όλα αυτά, αλλά και η συγκίνηση που νιώθουν για ότι αφορά την Ελλάδα κάνουν τον F. Condemi να πει: « Εγώ πιστεύω ότι έχομε το ίδιο αίμα. Κι αυτό είναι το πράμα. Όχι η γλώσσα μοναχή. Γιατί και χωρίς γλώσσα δύο άνθρωποι μπορούν να μιλάουσι. Η γλώσσα μας έχει να ζει!»

Από το τελευταίο προπύργιο των Γκρεκάνων, το Ρηχούδι (Ρογούδι) - ένα χωριό σαν σκηνικό- το βέβαιο ότι κατοικήθηκε από τον 11ο αιώνα και το 1624 πουλήθηκε στη Σκύλλα παραμένοντας στην κυριαρχία της μέχρι το 1806. Έζησε στιγμές «έξαψης» και πλούτου αλλά η μοίρα του ήταν να εξαφανιστεί . Υπήρξε εξαιρετικά άτυχο, αφού οι κάτοικοι του αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν και να κατεβούν στη θάλασσα μετά από μεγάλες πλημμύρες και κατολισθήσεις που κατέστρεψαν το χωριό τους. Και αυτοί όπως και άλλοι Γκρεκάνοι από το χωριό Βούα, το γιαλό του Βούα, το Κοντοφούρι (κοντοχώρι), το Ροκαφόρτε ντελ Γκρέκο ( το Βούι), προσπαθούν να διατηρήσουν τα στοιχεία της ελληνικής γλώσσας συστήνοντας ενώσεις ελληνικής λογοτεχνίας, ομάδες χορευτικές και μουσικές, γκρεκάνικα φεστιβάλ, ενώ δεν λείπει και η λογοτεχνική και ποιητική παραγωγή. «Από το χωριό του Ρηχουδιού είμαι», θα μας πει ο Λορέντζο Τζεβετιέρι, « μα είμαστε όλοι μια, έχομεν τη γλώσσα μια, οι παππούδοι μου ήσαν Έλληνοι, εγώ εγεννήθην στην Ελλάδα, στ’ αδελφάδια...»

Καταλαβαίνει κανείς, μετά από όσα είπαμε, τι σημαίνει για τους ελληνόφωνους της Καλαβρίας - αυτούς που το ιταλικό κράτος ουδέποτε πρόσεξε, ενώ η ελληνική μητρόπολη παντελώς αγνόησε, αυτούς για τους οποίους οι διπλωματικές υπηρεσίες εντελώς αδιαφόρησαν - όταν κάποιοι από την Ελλάδα σπεύδουν να τους επισκεφτούν, φορτωμένοι μάλιστα δώρα, κυρίως για τα παιδιά, βιβλία, τετράδια, γραφική ύλη, όλα δωρεές ιδιωτών.

Όμως το ίδια εύκολα μπορεί κανείς να καταλάβει τα συναισθήματα όλων, Ελλαδιτών και Γκρεκάνων, όταν το τραγούδι Μακεδονία ξακουστή ακούγεται στην πλατεία Γαλετσιάνου και αντηχεί στις πλαγιές του όρους Ασπρομόντε, κάτω από την ελληνική σημαία

Όμως είναι σαφές πως κάθε προσπάθεια και συνδρομή προς τους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας δεν μπορεί να επαφίεται στις καλοπροαίρετες έστω προθέσεις οιουδήποτε ιδιωτικού φορέα, στις στιγμιαίες «ανάσες» ζωής και παρηγοριάς για τους Γκρεκάνους της Απουλίας και της Καλαβρίας . Η ελληνική πολιτεία, που μέχρι σήμερα απέχει από κάθε πρωτοβουλία ενίσχυσης, συντήρησης, διάσωσης και προβολής του γκρεκάνικού πολιτισμού, οφείλει πλέον να αφυπνιστεί, να ενδιαφερθεί ουσιαστικά, να παράσχει κάθε υλική και ηθική συμπαράσταση στους ανθρώπους που πιστεύουν και κραυγάζουν πως είναι «Έλληνοι», να συνδράμει με κάθε μέσο και με τις διπλωματικές υπηρεσίες, αλλά και δια των υπηρεσιών του Υπουργείου Εξωτερικών τους Γκρεκάνους στα προβλήματα τους.

Τα ελληνικά πανεπιστήμια οφείλουν να ασχοληθούν συστηματικά με τη γκρεκάνικη γλώσσα, στέλνοντας επιτόπου έμπειρους και δοκιμασμένους γλωσσολόγους, που θα καταγράψουν και θα μελετήσουν το τοπικό ιδίωμα, βοηθώντας στον εμπλουτισμό και τη διάσωση του.

Το Υπουργείο παιδείας οφείλει να ξαναστείλει στην Καλαβρία δασκάλους και καθηγητές που θα αναλάβουν το μεγάλο έργο να διατηρήσουν ζωντανή της ελληνική γλώσσα στα απιδιά των ελληνοφώνων. Οφείλει ακόμη να φροντίσει την έκδοση βιβλίων στο ιδιότυπο γλωσσικό ιδίωμα της γκρεκάνικής , κάτι που πολύ θα βοηθήσει στη διάσωση της γλώσσας. Το Υπουργείο Οικονομικών οφείλει μέσα από διακρατικές σχέσεις με την Ιταλία να συνδράμει στα άλλα μεγάλα προβλήματα των χωρών της Γκρεκάνικης κουλτούρας, την οποία άλλωστε ο Ιταλικός επαρκώς εκμεταλλεύεται. Τέλος το Υπουργείο Πολιτισμού οφείλει να μεριμνήσει για συστηματικές πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ της μητροπολιτικής Ελλάδας και των ελληνόφωνων χωριών έτσι ώστε να ενισχυθούν οι δεσμοί, να αμβλυνθούν οι διαφορές και να διαπιστωθούν τα στοιχεία της κοινής ελληνικής παράδοσης, του ελλαδίτικου και γκρεκάνικου πολιτισμού.