Παρουσίαση του λεξικού Απολλωνίου Σοφιστού

ΕIΣAΓΩΓIKH ΟMIΛIA Γ. ΛAΘΥPH
(Σημ. Η ομιλία έγινε από μνήμης, χωρίς γραπτό κείμενο).

Θέλω να σας καλωσορίσω και να σας ευχαριστήσω που ανταποκριθήκατε στην πρόσκλησή μας και είσαστε εδώ... και, όπως λένε στα τηλεοπτικά κανάλια, σας ευχαριστούμε που προτιμήσατε εμάς για την ενημέρωσή σας!

Το θέμα μας απόψε, είναι η παρουσίαση ενός Λεξικού το οποίο για πρώτη φορά εκδίδεται στην Ελλάδα: είναι το Λεξικό του Απολλώνιου του Σοφιστού. Ο πλήρης τίτλος του είναι Λεξικόν κατά στοιχείον της τε Ιλιάδος και Οδυσσείας.

Και θα αρχίσω με ένα ερώτημα: Tί είναι ένα βιβλίο; Είναι ένα άγαλμα, μήπως; Αμέσως το μυαλό σας θα πάει ως συνήθως στο γλυπτό, στο άγαλμα το μαρμάρινο, το χάλκινο, κλπ. Και όμως! Θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε, βασιζόμενοι στην αρχαία πληροφορία που μας διασώζεται και από το Λεξικό του Απολλωνίου, ότι άγαλμα είναι κάτι το οποίο προκαλεί θαυμασμό και χαρά. Παν εφ΄ ώ τις αγάλλεται, λέει το σχετικό λήμμα. Δηλαδή κάθε τι το οποίο μας γεμίζει με χαρά και θαυμασμό, με αγαλλίαση, μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε άγαλμα. Και αυτή την έννοια είχε η λέξη στην Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. αυτή την ερμηνεία της λέξεως άγαλμα την βρίσκουμε για πρώτη φορά στον Απολλώνιο -και λέω πρώτη, διότι είναι το αρχαιότερο Λεξικό που μας σώζεται- και την βρίσκουμε αργότερα και στον Ησύχιο, που είναι του 5ου - 6ου αιώνος μ.X.

Άρα, λοιπόν, ένα βιβλίο μπορεί να είναι ένα άγαλμα... Διότι πόσες φορές δεν έχουμε πιάσει ένα αγαπημένο βιβλίο από την Bιβλιοθήκη μας, το έχουμε ξεφυλλίσει και νιώσαμε την χαρά που μας μεταδίδουν οι πληροφορίες του, η αισθητική του... Υπό την έννοια αυτή και το πως λειτουργεί στην ψυχολογία μας και το τι μας μεταφέρει, κάλλιστα θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ως ένα άγαλμα. Και ένα Λεξικόν Bιβλίον, αφού το λεξικόν εξυπονοεί βιβλίον, είναι πράγματι σε μεγαλύτερο βαθμό ένα άγαλμα.

Το γλυπτό, το βιβλίο, το καλλιτέχνημα, το κόσμημα, ό,τι γενικώς είναι αποτέλεσμα τέχνης -δηλαδή γέννημα, τέκνο του καλλιτέχνου, του ποιητού, του συγγραφέως- έχει να κάνει με την πλευρά εκείνη της Φύσης που διατηρεί την σταθερότητα. Την πλευρά του σταθερού. Εγώ θα χρησιμοποιούσα δύο όρους εντελώς σημερινούς και θα έλεγα ότι κάθε ζωντανό, κάθε γνήσιο πράγμα είναι μια σύνθεση, ένας συνδυασμός του σταθερού και του ρέοντος. Δείτε το ίδιο μας το σώμα. έχει τα κόκκαλα ως σταθερό και όλα τα άλλα αλλάζουν... Και τα κύτταρά μας, και το αίμα μας και τα πάντα...

Αυτό που δημιουργεί την μνήμη και την σταθερότητα μέσα στον χρόνο είναι ένα γλυπτό, ένα αρχιτεκτόνημα, ένα κόσμημα, ένα νόμισμα, ένα βιβλίο. Γιατί; Διότι διασώζει την έννοια του αϊδίου, κατά Πλάτωνα. είναι το αϊδιον, το πάντα ίδιο! Ένα βιβλίο δεν μπορεί να αλλάξει. Έχει αυτόν τον χαρακτήρα του οριστικού και του αμετάκλητου. Με την πάροδο του χρόνου, γίνεται σημείο αναφοράς... Και αυτό είναι που το κάνει θαυμαστό. Όσοι εντρυφούν στα βιβλία, είτε ως μελετητές, εκδότες, συγγραφείς, είτε ως απλοί αναγνώστες, ίσως ποτέ να μην το είχανε σκεφθεί έτσι όπως το θέτω εγώ σήμερα... Αλλά, είναι ένα άγαλμα το βιβλίο, επειδή διασώζει την μνήμη. είναι, δηλαδή, ένα άγαλμα της Mνήμης και της Γνώσεως.

Ερχόμαστε τώρα να δούμε λίγο την Λεξικογραφία της Ελληνικής. Γιατί αυτό το Λεξικόν βιβλίον δεν είχε εκδοθεί ποτέ στην Ελλάδα; Είμαι σίγουρος ότι αν ρωτήσω τους περισσότερους δεν το γνωρίζατε καν... Ευγνωμονούμε τους φίλους Γερμανούς οι οποίοι έκαναν την τελευταία έκδοση το 1833 και έτσι μπόρεσε να φτάσει μέχρις εμάς σήμερα. Αλλιώτικα, θα το είχε καταπιεί και αυτό ο χρόνος... και δεν θα μπορούσαμε να έχουμε ένα ακόμα μικρό άγαλμα, ένα κόσμημα στα χέρια μας.

Όπως είπαμε, το 1833 έγινε η τελευταία έκδοσή του. Έκτοτε, δεν ξανα-εκδόθηκε, κανέναν δεν συγκίνησε να το φέρει στην επιφάνεια. Εγώ όταν ήρθα σε επαφή με το συγκεκριμένο βιβλίο, πραγματικά έμεινα έκθαμβος, τόσο για τα περιεχόμενά του όσο και για το ότι ήταν ένα από τα αρχαιότερα διασωθέντα Λεξικά της Γλώσσας μας.

Οι πληροφορίες που έχουμε είναι ότι ήδη από τον 5ο αιώνα π.X., ίσως και πιο πριν, άρχισαν να δημιουργούνται Γλωσσάρια ή Λέξεις ή Συναγωγές Λέξεων, ιδίως ομηρικών. Και χρονολογικά ο πρώτος που αναφέρεται ότι έφτιαξε κάποιο είδος Λεξικού ήταν ο Δημόκριτος, ο οποίος είχε γράψει ένα βιβλίο “Περί ομηρικών λέξεων” και ένα άλλο με τίτλο “ Ονομαστικόν”, τα οποία δεν σώθηκαν.

- ( Από το κοινό) Ο Δημόκριτος ο γνωστός;
- Ο γνωστός Δημόκριτος! Ο οποίος είναι γνωστός ως φυσικός, ως επιστήμων κλπ. και “τελειώσαμε” μ΄ αυτόν. Ο Δημόκριτος ήταν συνέποχος του Σωκράτη. ήταν μια εξίσου μεγάλη μορφή, θα έλεγα, αλλά για κάποιους λόγους δεν έφτασαν οι πληροφορίες σε μας. Οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν Πένταθλο Φιλόσοφο, διότι είχε διακριθεί σε όλα τα είδη του λόγου. Και ως λεξικογράφος. Mάλιστα, αργότερα, έχουμε πληροφορίες από την Αλεξανδρινή εποχή, ότι ο Kαλλίμαχος ο Αλεξανδρινός είχε κάνει Λεξικό των ιδιωματικών λέξεων του Δημοκρίτου. Ήταν μέγας γλωσσοπλάστης, Δηλαδή έφτιαξε καινούργιες λέξεις. Είναι αυτός ο οποίος λέει, όπως διασώζεται σε σπάραγμα, ότι το άλφα, βήτα, γάμα, κλπ. κλινόντουσαν. Οπότε καταρρέει ένα γνωστό “επιχείρημα” κάποιων (γνωστών και μη εξαιρετέων) ότι τα γράμματα τα πήραν οι Έλληνες από αλλού διότι δεν κλίνονται. Και όμως, ο Δημόκριτος λέει ότι τα ονόματα των γραμμάτων κλίνονται! Είναι το άλφα, του άλφατος, τω αλφατι, το άλφα, ω άλφα, το βήτα, του βήτατος, το δέλτα, του δέλτατος, κ.ο.κ. Αυτή η σημαντική πληροφορία διασώζεται από τον Δημόκριτο. Διασώζονται περί τα 300 αποσπάσματα του Δημοκρίτου, ενώ είναι γνωστό ότι είχε γράψει περί τα 80 έργα τουλάχιστον.

Συνεχίζοντας... έχουμε Γλωσσάρια, Συναγωγές Λέξεων για διαφόρους συγγραφείς, όπως του Πλάτωνος, τα οποία δεν μας σώζονται ή τουλάχιστον δεν μας είναι γνωστά σήμερα. Όσο η αρχαιογνωστική έρευνα θα προχωράει, έχουμε να μάθουμε πολλά... Και ακολούθως φτάνουμε στην Αλεξανδρινή Περίοδο όπου έχουμε τον μεγάλο οργασμό της μελέτης όλης της αρχαίας γραμματείας. Kακώς μας πληροφόρησαν ότι η περίοδος αυτή ήταν δήθεν περίοδος παρακμής η ελλείψεως πρωτοτυπίας κ.λ.π.. Kάθε άλλο παρά ήταν έτσι. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι είχε συλλεχθεί, είχε συγκεντρωθεί όλη η αρχαία γνώση και ετύγχανε μιας ενδελεχούς επεξεργασίας σε όλα τα επίπεδα.

Έχουμε, λοιπόν, παραγωγή πρωτοτύπων λεξικών τα οποία δυστυχώς δεν μας σώζονται. Όπως ξέρετε, η Bιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας κάηκε... Και άλλες πολλές Bιβλιοθήκες κάηκαν. Κάποιοι όμως, όπως και εμείς σήμερα αγωνιούμε και μεριμνούμε να διασώσουμε κάποιες γνώσεις, φαντάζομαι -και έτσι πρέπει να έγινε- μερίμνησαν και έσωσαν ό,τι μπορούσαν. Έτσι, από όλη την πληθώρα γλωσσαρίων, λεξικών που έχουμε ιδίως στην Αλεξάνδρεια, μας διασώζονται πάρα πολύ λίγα. Ας πούμε, έχουμε τις Ομηρικές Λέξεις του Απίωνος, του Αριστάρχου και άλλων αποσπασματικά, και αναφέρει εδώ μέσα ο Απολλώνιος ένα σωρό συγγραφείς που ορισμένοι μας είναι και άγνωστοι. Ο ίδιος ο Απολλώνιος ο Σοφιστής, που ορισμένοι τον ταυτίζουν με τον Απολλώνιο τον Αρχιβίου -είναι λίγο προγενέστερος ο Αρχιβίου- πρέπει να ήταν στον κύκλο, στην Σχολή που είχε ιδρυθεί και όπου δίδασκαν ο Αρίσταρχος, ο Απίων και άλλοι. Ο Απολλώνιος βασίστηκε, όπως το παραδέχεται και ο ίδιος, σε υπομνήματα του Αριστάρχου και του Απίωνος.

Θα μπορούσε κανείς να μας πει “εντάξει, ο Όμηρος μελετήθηκε τόσο πολύ, εξαντλήθηκε”, δηλαδή έτυχε τέτοιας επεξεργασίας πού “δεν μας λέει τίποτα καινούργιο ένα νέο λεξικό”. Δεν είναι έτσι όμως. Διότι, όπως και οι εκλεκτοί συμπαρουσιαστές μου θα σας αναπτύξουν στην συνέχεια, οι περίπου τρεις χιλιάδες λέξεις-λήμματα που περιέχονται σε αυτό το Λεξικό και με τον τρόπο που παραδίδονται οι ερμηνείες, μας δίδουν και τα κλειδιά ώστε να έχουμε πρόσβαση σε όλο το Ομηρικό Έργο. Δηλαδή, διασώζεται σε αυτό το βιβλίο κάτι σημαντικό, “κάτι” το οποίο μπορεί να μας ανοίξει δρόμους μελέτης και έρευνας.

Ο Απολλώνιος δίνει τις ερμηνείες κατά τέτοιον τρόπο που μένουμε πραγματικά εντυπωσιασμένοι και από το βάθος της προσεγγίσεως, αλλά και από το ότι τα Ομηρικά Έπη δεν προσεγγίζονταν ως ένα καθαρά φιλολογικό κείμενο, όπως μας έχουν συνηθίσει μέχρι σήμερα. Διότι, και να ζητήσω συγγνώμη από τους αγαπητούς φιλολόγους που παρευρίσκονται, ο Όμηρος δεν είναι μόνον για τους φιλολόγους, είναι για όλους τους επιστήμονες, είναι για τους πάντες, για κάθε άνθρωπο! Γιατί; Διότι οι πληροφορίες του και ο τρόπος κωδικοποίησής τους είναι τέτοιος που πέρασε τελείως απαρατήρητος. Συνεπώς, αν έχουμε στην διάθεσή μας Λεξικά σαν αυτό μπορούμε να προσεγγίσουμε ξανά την αξία και να ανασύρουμε γνώσεις που ο μέγας αυτός προπάτοράς μας, ο Όμηρος, φρόντισε να εναποθέσει μέσα στους στίχους του, με έναν τρόπο τέτοιο που νόμιζαν -και κάποιοι “έξυπνοι” νομίζουν ακόμα- ότι έλεγε “παραμυθάκια” κι έτσι γλύτωσαν... φτάνοντας αλώβητες μέχρι τις μέρες μας!

Σε περιπτώσεις λέξεων-λημμάτων που μπορεί να βρει κανείς την ερμηνεία τους και από αλλά λεξικά, θα διαπιστώσετε ότι ο Απολλώνιος μας δίνει μια ερμηνεία τέτοια που μας πάει κάπου αλλού. Nα το δούμε μ΄ ένα παράδειγμα: Η λέξη εκατόγχειρ. Όποιο βιβλίο Mυθολογίας και αν ανοίξετε, θα λέει ότι ήταν κάτι όντα περίεργα, γεννήματα της φαντασίας των Ελλήνων που είχαν εκατό χέρια. Και φυσικά “αυτό”, λέει κανείς, “πράγματι είναι ένα πλάσμα της φαντασίας”... Σαν τις γελοιογραφίες που έφερες Λεωνίδα... (απευθύνεται προς τον Λεωνίδα Mάνδρα που παρευρίσκετο). Όμως, μας δίνει την πληροφορία ο Απολλώνιος και λέει ότι χείρ είναι μέτρον μήκους. Οπότε, όταν διαβάζουμε “εκατόγχειρες”, θα πρέπει, με βάση την ερμηνεία αυτή, να εννοήσουμε όντα που είχαν ύψος εκατό χειρών (εκατό πήχεων). Δηλαδή, θα εννοήσουμε ότι ήταν ένας γιγαντόσωμος -ας πούμε- οργανισμός, άνθρωπος η γίγαντας (ή ανδρογίγαντας -η λέξη αυτή αναφέρεται από τον Kαλλίμαχο στον Ύμνο εις Δήμητραν). Δεν ήταν λοιπόν με εκατό χέρια! Δεν ήταν ένα πλάσμα της φαντασίας των Ελλήνων αλλά κάτι πραγματικό. Και όπως έχει αποδειχθεί από τις αρχαιολογικές έρευνες, γιγαντόσωμοι άνθρωποι, γίγαντες, θα πρέπει να υπήρξαν σε κάποια περίοδο.

Σε σχέση με την περαιτέρω δυνατότητα που μας δίνει το Λεξικό αυτό νά “ξεκλειδώσουμε” πληροφορίες και γνώση από τον Όμηρο... είναι εντελώς έξω από την συνήθη πορεία των φιλολόγων! Έχω προσέξει ότι όλα σχεδόν τα Λεξικά, και τα Ομηρικά, συνήθως το ένα αντιγράφει το άλλο. Δηλαδή, αν έχετε ένα τα έχετε όλα! Δεν παραδοξολω λέγοντας κάτι τέτοιο. αλλά θέλω να επισημάνω ότι υιοθετούν μια ερμηνεία αποκλείοντας κάθε άλλη.

Θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα. Η λέξη δώρον. Λέει ο Όμηρος “εκκαιδεκάδωρος”. Δηλαδή, τι σημαίνει εδώ, ότι έχει δεκαέξι δώρα; Ανοίγει το Λεξικό κανείς και βλέπει στο λήμμα δώρον, ότι σημαίνει η παλαιστή. Και ποια είναι η παλαιστή; Παλαιστή λέγανε τα τέσσερα δάχτυλα μαζί. Ίσως επειδή με αυτά παλεύανε. Και θυμηθείτε αυτήν την περίφημη τοιχογραφία της Θήρας... όπου δένανε το σημείο αυτό (τα τέσσερα δάχτυλα εκτός τον αντίχειρα) και πυκτεύανε, επύκτευον με τα τέσσερα αυτά δάχτυλα. Και αυτό είναι μέτρον μήκους. Αν μετρήσετε το εκκαιδεκάδωρον, δεκαέξι δώρα - παλαιστές (παλάμες), είναι περίπου ενάμισι μέτρο. Συνεπώς “εκκαιδεκάδωρος” σημαίνει αυτός που έχει μήκος δέκα εξ παλαμών.

Έτσι γλυτώνουμε από πάρα πολλές αυθαίρετες ερμηνείες που έχουν γίνει και μας παραπλανούν μέχρι σήμερα. Και κυρίως τροφοδοτούμε την ικανότητά μας να επαναπροσεγγίσουμε την αρχαία κατάσταση, διότι έχει επέλθει αφενός μια συσκότιση, δηλαδή καταστροφή, εξαφάνιση, και αφ΄ ετέρου ό,τι διασώθηκε υπάρχει μια περίεργη τάση και στάση είτε να το αποσιωπήσουμε, να το θάψουμε, είτε να το διαστρεβλώσουμε, αν τυχόν βγει στην επιφάνεια...

Παρεκτείνοντας τους συλλογισμούς αυτούς... για παράδειγμα σας λέω ότι το “πόλεμος πατήρ πάντων” που λέει ο Ηράκλειτος, κάθε άλλο παρά “πόλεμος” (με την σημασία που αποδίδεται στην λέξη αυτή σήμερα) εννοεί στην συγκεκριμένη φράση... Και βλέπω αρκετούς σημερινούς να λένε “μα το λέει και ο Ηράκλειτος”, “νά, δικαιολογεί τον πόλεμο ο Ηράκλειτος”... Kάθε άλλο παρά αυτό λέει. Γιατί αν ανοίξετε το Λεξικό του Ησυχίου στο λήμμα πόλεμος, θα δείτε ότι δίνει την εξής ερμηνεία: ο τα πάντα διοικών λόγος. Συνεπώς, δεν είναι ο πόλεμος που είναι πατέρας των πάντων, αλλά ο λόγος. Ίσα-ίσα που δεν είναι πατέρας κανενός ο πόλεμος, αφού καταστρέφει τα πάντα...

Αλλά εδώ μπαίνει η φιλοσοφική διάσταση του Έλληνος και θέτει το ερώτημα: Tί εννοεί εδώ; Ή δεν ξέρει τι έλεγε ή κάτι άλλο λέει που εγώ δεν το καταλαβαίνω. Συνεπώς, στην φράση “πόλεμος πατήρ πάντων” είναι ο λόγος που γεννάει τα πάντα. Kαί “εν αρχή ην ο λόγος” είπε κάποιος άλλος μεταγενέστερος, και αποδεικνύεται απλώς αντιγραφεύς κάποιου προγενεστέρου... προς λύπη, βεβαίως, των μυθοπλαστών της Ιστορίας.

Πέρα από τις μοναδικές ερμηνείες που περιέχει, το Λεξικό αυτό έχει, επίσης, μια πολύ μεγάλη αξία για μας σήμερα, διότι αποδεικνύει και κάτι άλλο: Αποδεικνύει ότι ήδη η λέξη “Λεξικόν” είναι γνωστή από τον 1ον αιώνα. Εδώ και 2.000 χρόνια, τουλάχιστον! Οι Έλληνες έγραφαν Bιβλία αλλά έκαναν και Λεξικά Βιβλία, δηλαδή βιβλία που περιείχαν λέξεις για να μας βοηθήσουν να προσεγγίσουμε τα άλλα βιβλία. Γύρω από κάθε συγγραφέα υπήρχαν και τα λεξικά του. Ο Όμηρος και τα λεξικά του Ομήρου.Ο Ιπποκράτης και τα λεξικά τα Ιπποκρατικά. Έτσι το είχαν συλλάβει οι Αλεξανδρινοί. Και χρειάζονται όλα διότι μας δίνουν διαφορετικές ερμηνείες, που αν συνδυαστούν όλες μαζί, μας δίνουν την συνολική εικόνα. Είναι σημαντικό λοιπόν να βλέπουμε ότι ο όρος Λεξικόν είναι από τότε και έχουμε στα χέρια μας ένα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας 2.000 χρόνων. Δεν υπάρχει γλώσσα αυτή τη στιγμή πάνω στον Πλανήτη που να έχει ένα τέτοιο Λεξικό!..

Αποτελεί παράδοξο να βλέπει κανείς “επίσημα” πρόσωπα -εντός εισαγωγικών το επίσημα, επειδή κατέχουν απλώς κάποια κρατικοδίαιτη θέση- και να λένε ανυπόστατα πράγματα μόνο και μόνο για να υποστηρίξουν εφήμερες και διαβλητές σκοπιμότητες, όπως κάποιος αξιότιμος κύριος... λεξικογράφος της μόδας, ότι “το πρώτο Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας γράφτηκε το 1500 και το έφτιαξε κάποιος Ιταλός”... και διάφορα τέτοια. Bγαίνει ο οποιοσδήποτε απληροφόρητος και κακόβουλος και λέει “έτσι είναι τα πράγματα”! Και αρκεί να συνοδεύεται η δήλωσή του αυτή -όχι από έγνοια και γνώση, όπως θα έπρεπε- αλλά από κάποια σφραγίδα, για να αντιμετωπισθεί ως “δήλωση κύρους”!

Ερωτώ: Aυτό δεν είναι Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας; Aυτό γιατί αποσιωπάται; Είναι, μήπως, κάποιας άλλης Γλώσσας; Εάν ήταν σε οποιαδήποτε άλλη χώρα της Γης, θα το μοίραζε το κράτος δωρεάν στους τουρίστες για να βλέπουν ποια είναι η πρώτη γλώσσα και για να μην μπαίνουν “διαδικασίες” όπως αυτές που πρότεινε κάποια κυρία... πώς την λένε; Δια... Διαμαντοπώλη;
(Kοινό, διορθώνει) - Διαμαντοπούλου!
-Xαίρομαι που την ξέρετε. αλλά εγώ την λέω “Διαμαντοπώλη” επειδή μάλλον θέλησε να πωλήσει κάποιο “Διαμάντι”... Η απάντηση που θέλουμε να δώσουμε σε αυτές τις προκλήσεις, διότι περί προκλήσεως πρόκειται, είναι ότι όσο αυτοί θα κτυπούν τον κορμό, εμείς θα βαθαίνουμε την ρίζα!

Περιοδικό Ρομφαία, τεύχος 52