Το μέτρο της βλακείας

Τι είναι η βλακεία; Τα αίτιά της είναι βιολογικά ή μήπως έχει να κάνει μόνο με το επίπεδο μόρφωσης; Υπάρχει άνθρωπος παντελώς ηλίθιος ή «βλάκας είναι όποιος παριστάνει το βλάκα», όπως έλεγε η μητέρα του Φόρεστ Γκάμπ στο ομώνυμο έργο; Από άποψη ανατομίας, δεν είναι όλοι οι εγκέφαλοι ίδιοι. Ο γυναικείος εγκέφαλος είναι πιο ελαφρύς από τον αντρικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο έξυπνες από τους άντρες. Οι νευρολόγοι συμφωνούν ότι η εξυπνάδα (ή η βλακεία) εξαρτάται από βιολογικούς παράγοντες. Επηρεάζεται όμως κι από χιλιάδες άλλες μεταβλητές, όπως τα ερεθίσματα που δεχόμαστε στα πρώτα χρόνια της ζωής μας, τη στοργή των γονιών μας, τη διατροφή, το χιούμορ. Είναι δύσκολο να προσδιοριστούν αυτές οι μεταβλητές, κι ακόμα περισσότερο να οριστεί το ποσοστό με το οποίο καθεμιά τους συνδράμει στην ευφυΐα. Κι όμως, υπάρχουν άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι μπορούν αμέσως να διακρίνουν τη βλακεία στο πρόσωπο κάποιου, να αναγνωρίσουν τη λεγόμενη «βλακόφατσα». Στην πραγματικότητα, βλακόφατσα είναι το αποτέλεσμα ενός άτυχου συνδυασμού εξωτερικών σωματικών χαρακτηριστικών, τα οποία υποσυνείδητα ερμηνεύουμε ως μειωμένη νοημοσύνη.

Αν οι ηλίθιοι ήταν λιγότεροι από τους κακούς, οι κακοί δε θα επιβίωναν
(Σάμιουελ Μπάτλερ, συγγραφέας)

Τα εξωτερικά γνωρίσματα, λοιπόν, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να αποτελέσουν ασφαλές κριτήριο βλακείας. Υπάρχει άραγε πιο αξιόπιστο κριτήριο; Ο οικονομολόγος Κάρολο Μ. Τσιπόλα πιστεύει ότι υπάρχει. Στο βιβλίο του Οι θεμελιώδεις νόμοι της ανθρώπινης βλακείας γράφει: «Από κάθε πράξη ή παράλειψη είτε ωφελούμαστε είτε ζημιωνόμαστε, ενώ την ίδια στιγμή ζημιώνουμε ή ωφελούμε τρίτους». Όχι μόνο οικονομικά ή με την έννοια της ηθικής ικανοποίησης, αλλά και ψυχολογικά, με την έννοια της συναισθηματικής πίεσης. Με βάση αυτή ακριβώς τη ζυγαριά κέρδους-απώλειας και χρησιμοποιώντας ένα σύστημα καρτεσιανών αξόνων μπορούμε να χωρίσουμε το ανθρώπινο είδος σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες. Σ´ αυτούς που υστερούν σε πνευματικά εφόδια, στους έξυπνους, στους κακούς και προφανώς στους βλάκες. Οι πρώτοι είναι εκείνοι που ωφελούν τους άλλους, ζημιώνοντας τον εαυτό τους. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν εκείνοι που πάντα αποκομίζουν κάποιο όφελος είτε για τον εαυτό τους είτε για τους άλλους. Κακοί είναι όσοι, προκειμένου να κερδίσουν κάτι οι ίδιοι, βλάπτουν τους άλλους. Και ηλίθιοι είναι όσοι, χωρίς να αποκομίζουν κάποιο όφελος, βλάπτουν τους άλλους ή ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό. Μερικοί θα χρησιμοποιήσουν ως αντεπιχείρημα ότι είναι πολύ δύσκολο να κρίνει κανείς αντικειμενικά κάποια γενικής φύσεως προτερήματα ή ελαττώματα. Και κυρίως ότι πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας τις αξίες του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά για να μπορέσουμε να ζυγίσουμε τα υπέρ και τα κατά.
Πράγματι, οι παραπάνω κατηγορίες δεν είναι απόλυτες, γιατί η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν ενεργεί πάντα με τον ίδιο τρόπο. Ένας κατά βάση έξυπνος άνθρωπος δεν αποκλείεται να συμπεριφερθεί σαν ηλίθιος ή να υιοθετήσει συμπεριφορά κακού.

Την κίνηση των σωμάτων μπορώ να τη μετρήσω, την ανθρώπινη τρέλα όχι
(Ισαάκ Νεύτωνας, επιστήμονας)

Περισσότερο από το σύνολο των εκδηλώσεων του ατόμου αξιολογούνται διάφορες μεμονωμένες αντιδράσεις και πράξεις του. Ένας άνθρωπος με καλές επιδόσεις στο σχολείο ή στη δουλειά μπορεί να φανεί ανεπαρκής, ανίκανος ή ακόμα και ηλίθιος στα μάτια άλλων για τυχόν ανικανότητές του σε άλλους τομείς. Γι´ αυτό σήμερα ξεχωρίζουμε διάφορους τύπους ευφυϊας, άρα και ηλιθιότητας. Πέραν της μαθησιακής εξυπνάδας, υπάρχει η συναισθηματική νοημοσύνη (ικανότητα βέλτιστου χειρισμού των συναισθημάτων) και η κοινωνική ευφυϊα (ικανότητα καλύτερου δυνατού χειρισμού των διαπροσωπικών σχέσεων). Συμπεριφορά εξ ολοκλήρου ηλίθια δεν υπάρχει. Εκδηλώνεται πάντα μέσα σε ορισμένα πλαίσια ή κρίνεται και κατακρίνεται από τη σκοπιά ενός συγκεκριμένου τρόπου σκέψης. Μάλιστα, η σύγχρονη κοινωνιοβιολογία είναι κατηγορηματική: «Ο ηλίθιος δεν υπάρχει παρά μόνο στο λεξιλόγιο όσων βρίζουν»

Αφού ο Θεός δεν έθεσε όρια στην ανθρώπινη εξυπνάδα, γιατί να θέσει στην ηλιθιότητα;
(Κόνραντ Αντενάουερ, επιφανής πολιτικός)

Όλοι μας έχουμε τελικά μια δόση ηλιθιότητας. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να είναι πραγματικά απόλυτα ηλίθιος. Μπορεί κάτι που εμάς μας φαίνεται βλακεία να μη θεωρείται βλακεία για κάποιον άλλο και αντίστροφα. Έτσι, σε γενικές γραμμές, γυναίκες και άντρες, μαύροι και λευκοί, φτωχοί και πλούσιοι, ισχυροί και μη, όλοι έχουν ίδια δόση βλακείας. Ωστόσο, όσο πιο ισχυρό είναι ένα άτομο, όσο μεγαλύτερη εξουσία έχει κοινωνικά τόσο πιο επικίνδυνο μπορεί να αποδειχθεί. «Ηλίθιους συναντά κάποιος και μεταξύ γραφειοκρατών, πολιτικών, στρατηγών ή ιερωμένων», υποστηρίζει ο συγγραφέας Τσιπόλα. Πάλι καλά, γιατί διαφορετικά θα πιστεύαμε ότι ένα δημοκρατικό σύστημα τείνει να επιλέγει ηγέτες με χαμηλό βαθμό ηλιθιότητας. «Αντίθετα, οι εκλογές είναι ένας πολύ αποτελεσματικός θεσμός, ο οποίος εξασφαλίζει τη διατήρηση σταθερού ποσοστού ηλιθίων ανάμεσα στους ισχυρούς», λέει ειρωνικά ο συγγραφέας. Δεν είναι δυνατό, φυσικά, να ξεχνάει και το ποσοστό βλακείας των ψηφοφόρων. «Οι εκλογές τούς δίνουν τη μοναδική ευκαιρία να βλάψουν όλους τους άλλους», γράφει. Υπάρχει, τέλος πάντων, τρόπος να εξαφανιστεί από προσώπου γης η μάστιγα της βλακείας; «Όχι, δεν υπάρχει. Γιατί δεν έχει αναπτυχθεί καμιά λογική μέθοδος που να προβλέπει με ακρίβεια το πώς, το πότε και το γιατί θα «χτυπήσει» ένα ηλίθιο πλάσμα», απαντά ο συγγραφέας. «Ενώ οι πράξεις του κακού είναι κατά κάποιον τρόπο προβλέψιμες και αποτρέψιμες, οι πράξεις του ηλίθιου είναι απολύτως απρόβλεπτες. Ο ηλίθιος, με το χαμόγελο στα χείλη, με πλήρη φυσικότητα, χωρίς καμιά πρόθεση, τύψεις, και αιτία, θα εμφανιστεί ξαφνικά και θα καταστρέψει όλα σου τα σχέδια - και θα το κάνει από καθαρή βλακεία».

Η βλακεία σκοτώνει
(Λαϊκή παροιμία)

Ο ηλίθιος έχει την ικανότητα να πέφτει θύμα του ίδιου του εαυτού του. Μήπως η φύση έχει επιλέξει το είδος των βλακών; Ο Δαρβίνος βάσισε τη θεωρία του περί βιολογικής εξέλιξης στη φυσική απομάκρυνση όσων είχαν δυσκολίες επιβίωσης. «Πίσω από κάθε μας αντίδραση κρύβεται πάντα μια γενετική παράμετρος η οποία δύσκολα διαχωρίζεται από τα υπόλοιπα κίνητρα δράσης», λέει ο Τζόρτζιο Σάλτσα. Και συνεχίζει: «Καθώς η επιλογή της φύσης λειτουργεί σύμφωνα μ´ αυτή την παράμετρο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το τελικό αποτέλεσμα είναι ένας γενικός περιορισμός των εκδηλώσεων ηλιθιότητας». Το πρόβλημα είναι ότι συνεχώς γεννιούνται νέες ηλίθιες αντιδράσεις. Το γεγονός ότι πολλοί φοβόμαστε να πετάξουμε, είναι κατά πάσα πιθανότητα επακόλουθο της φυσικής επιλογής. Μέχρι τον περασμένο αιώνα το να αφεθεί κάποιος στο κενό ισοδυναμούσε με θάνατο. Συνεπώς, σ´ αυτή την περίπτωση ο φόβος ήταν σαφώς ένα θετικό στοιχείο. Σήμερα με τα αεροπλάνα τα πράγματα έχουν αλλάξει, ωστόσο ο φόβος, αν και «βλακώδης» πια, έχει παραμείνει

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζωικό είδος με την ικανότητα να καταντά ηλίθιο
(Αντρέ Γκλούκσμαν,φιλόσοφος)

Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι η ηλιθιότητα δεν μπορεί να κριθεί αντικειμενικά. «Εμφανίζεται μόνο στο λεξιλόγιο του ζώου που ονομάζεται homo Sapiens σχολιάζει ο Σάλτσα, και ούτε καν σε όλους τους λαούς. Στους Πολυνήσιους, για παράδειγμα, ο όρος «ηλίθιος» δεν υπάρχει. Αυτοί, σε αντίθεση με άλλους λαούς, δεν αξιολογούν με κριτήριο την εξυπνάδα. Όταν ο Αδάμ για ένα μήλο έχασε τον παράδεισο, ο όρος «ηλίθιος» σίγουρα δεν υπήρχε. Για την ανθρωπότητα όμως, το γεγονός αυτό σίγουρα δεν αποτέλεσε το καλύτερο δυνατό ξεκίνημα.