Οι αρχαίοι Έλληνες εκλάμβαναν τη γη ως θηλυκό ζώο· η αντίληψη αυτή επιβιώνει ως τις μέρες μας: για να αντικαταστήσουμε το λίπος που της παίρνουμε, της ρίχνουμε λίπασμα, λες και τα φυτά πρέπει να φάνε λίπος για να καρποφορήσουν. Μόνο έτσι μπορεί να ξαναγίνει γόνιμη και να γεννήσει· δεν αποκαλούμε γεννήματα την πιο σημαντική γεωργική παραγωγή, τα δημητριακά; Δεν χαρακτηρίζουμε ένα αφράτο και γόνιμο χώμα παχύ, δηλαδή γεμάτο πάχος, λίπος; Πως όμως και πότε διαμορφώθηκε αυτή η αντίληψη; Ποιοι ήταν αυτοί που για πρώτη φορά την είδαν ως θηλυκό ζώο; Για ποιον είναι τόσο σημαντικό το θηλυκό ζώο ώστε με αυτό να δηλώνεται η ίδια η καλλιέργεια της γης και ο πλούτος της γεωργικής παραγωγής;
Τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μας τις δίνει η Ιλιάδα, το έπος που συντέθηκε την εποχή της θεμελίωσης του οικοδομήματος που λέγεται δυτικός πολιτισμός (800-500 π. Χ.). Στο κείμενο αυτό θα εντοπίσουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες της εξεταζόμενης αντίληψης. Η πρώτη από αυτές είναι μια μεταφορά: μια εύφορη περιοχή της Πελοποννήσου, η αργολική πεδιάδα, χαρακτηρίζεται από τον Αγαμέμνονα (Ι 141) οὖθαρ ἀρούρης, ο μαστός της καλλιεργήσιμης γης. Οι Κακριδής-Καζαντζάκης αποδίδουν την έκφραση με το επίθετο πολύκαρπη. Οι καρποί της γης είναι το γάλα που αρμέγουμε από τους μαστούς της γης.
Για να δηλώσουν όμως την εύφορη γη οι αοιδοί χρησιμοποιούσαν τις εκφράσεις πίειρα άρουρα (Σ 541 β 328 ψ 311), πιότατον πεδίον (Ι 573 ), πίονες αγροί (Ψ 832 δ 757) και πίονες όγμοι (αυλακιές· Ύμνος στη Δήμητρα, 455). Στην Οδύσσεια, η Κρήτη χαρακτηρίζεται πίειρα γαια (τ 172-3), ενώ στον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα, που θα συντέθηκε μεταξύ του 650 και 550 π. Χ., ο ίδιος χαρακτηρισμός αποδίδεται στη Πελοπόννησο τέσσερις φορές (250, 290, 419, 432). Η Πιερία (γαια) δεν είναι παρά η πίειρα γαια. Το επίθετο πίων (ο) και πίειρα (η), προέρχεται από το ουσιαστικό πῖαρ (τό) που είναι το λίπος των ζώων. Από την Οδύσσεια μαθαίνουμε (ι 135) ότι η πολυκαρπία των φυτών στη χώρα των Κυκλώπων οφείλονταν στο γεγονός ότι οι ρίζες τους ήταν χωμένες μέσα στο λίπος, μιας και κάτω από την επιφάνεια της γης υπήρχε ένα παχύ στρώμα από αυτό: επεί μάλα πιαρ υπ’ ουδας, με χώμα αφράτο, κατά τον Σιδέρη, ότι είναι η γη παχεία, κατά τον Πολυλά.
Όλες οι παραπάνω εκφράσεις σχηματίστηκαν με πρότυπο αυτές που χρησιμοποιούνταν κυριολεκτικά για να δηλώσουν τα ζώα ή μέρη των ζώων που ήταν πλούσια σε λίπος. Να ποιες είναι αυτές οι εκφράσεις: πίονα μηρία (Α 40 Λ 772 Ο 373 δ 764 τ 366), νώτα βοός πίονα (δ 65), βουν πίονα (Β 402-3), πίονα μήλα (αιγοπρόβατα, Μ 319 ι 217, 237, 312, 315, 337 ω 66), νωτον πίονος αιγός (Ι 207), πίονας αιγας (ρ 180 = υ 250 υ 186).
Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι εκφράσεις πιειρα άρουρα, πίονες αγροί και όλες οι άλλες εντοπίζονται είτε στην Οδύσσεια είτε στις ραψωδίες που πολλοί ομηριστές υποστηρίζουν ότι συντέθηκαν όψιμα ή είναι μεθομηρικές, όπως η Ι, η Σ, η Ψ. Έναν αιώνα σχεδόν μετά την σύνθεση της Ιλιάδας, ο Πίνδαρος τις χρησιμοποιεί για να δηλώσει μόνο την ευφορία της γης (η Σικελία είναι πίειρα, πρώτος Νεμεόνικος, 15), ενώ στον για πρώτη φορά εμφανίζεται το ρήμα πιαίνω με τη σημασία αυξάνω
Οι εκφράσεις αυτές δεν είχαν μεγάλη διάρκεια ζωής. Κατά τον 6ο και 5ο αιώνα παραμερίστηκαν από το επίθετο λιπαρός, πλούσιος σε λίπος. Πρώτη φορά θα το διαβάσουμε με τη σημασία εύφορος, γόνιμος, πλούσιος στον Ύμνο στον Απόλλωνα (η νήσων λιπαροτάτη, 38) και τον Θέογνι (590; – 520;, λιπαρά πόλις, 947). Στον Πίνδαρο, πολλές χώρες και πόλεις χαρακτηρίζονται λιπαραί: ο Μαραθώνας, η Αθήνα, η Αίγυπτος, ο Ορχομενός, η Θήβα, η Σμύρνη. Αν και ούτε αυτό το επίθετο επρόκειτο να επιβιώσει, στον Ευριπίδη (Βάκχες, 575) απαντάται για πρώτη φορά το ρήμα λιπαίνω, με την σημερινή σημασία. Λίγες δεκαετίες αργότερα, ο Ξενοφών (ΟΙκονομικός, 17,5) θα μεταχειριστεί την έκφραση παχυτέρα γη.
Αν και η λέξη γέννημα απαντάται πρώτη φορά στον Πλάτωνα (428-348 π. Χ.· Πολιτεία 597) με τη σημασία προϊόν, στον Πολύβιο (205-120 π. Χ.· 1, 71,1) θα αποκτήσει τη σημασία που έχει και σήμερα. Όσο για το επίθετο γόνιμος, προερχόμενο από την ιλιαδική λέξη γόνος (το τέκνο, Ε 635), θα αποκτήσει τη σημασία παραγωγικός, εύφορος κατά τα τέλη του 4ου π. Χ αιώνα, ενώ τη λέξη γονιμότητα πρώτη φορά θα χρησιμοποιήσει ο Ευστάθιος (12ος αι. μ. Χ.· Σχόλια στην Ιλιάδα, 132).
Πως όμως διαμορφώθηκε η αντίληψη ότι η γη είναι θηλυκό ζώο που γεννάει; Ότι ο πλούτος που μας δίνει η γη είναι το λίπος που παίρνουμε από το ζώο; Οι εκφράσεις γη, χωράφια, κάμπος γεμάτα λίπος πλάσθηκαν την εποχή που οι ποιμένες ήρωες στράφηκαν από την εκτροφή των ζώων στην καλλιέργεια της γης, από το 800 π. Χ και μετά. Η Ιλιάδα με τη μορφή που έχει διασωθεί συντέθηκε μεταξύ των ετών 750 και 650, αν και μερικές ραψωδίες πιθανόν να είναι μεταγενέστερες, όπως η Ψ και η Ω. Την εποχή αυτή έχει ήδη ολοκληρωθεί η διαδικασία της μετάβασης από τον ποιμενικό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής: οι ακροατές των αοιδών και των ραψωδών είναι γαιοκτήμονες δουλοκτήτες, οι ήρωες όμως της Ιλιάδας είναι ποιμένες που εξασφαλίζουν τον πλούτο τους από την εκτροφή μεγάλου αριθμού ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων και χοίρων. Πλούσιος θεωρούνταν αυτός που είχε στην αποθήκη του μεγάλες ποσότητες λίπους (πιαρ). Όταν ο πλούτος δεν αποτελούνταν από το λίπος των ζώων αλλά από τα γεωργικά προϊόντα, οι γαιοκτήμονες, πρώην ποιμένες, είδαν τη γη ως θηλυκό ζώο πλούσιο σε λίπος που γεννάει: έχει μαστούς με πλούσιο γάλα ενώ κάτω από την επιφάνεια της γης ένα παχύ στρώμα λίπους εξασφαλίζει την γονιμότητα του εδάφους. Τα γεννήματα εξαντλούν τη γη και πρέπει να της δώσουμε το λίπος που της πήραμε: την λιπαίνουμε με λίπασμα.
Η ποιμενική αυτή αντίληψη έχει μια διάρκεια ζωής που πλησιάζει τα τρεις χιλιάδες χρόνια. Και δεν είναι η μόνη που επιζεί. Το ποιμενικό στοιχείο παραμένει τόσο ισχυρό, ώστε μπορούμε να προσυπογράψουμε την παρατήρηση του Μαρξ που έκανε στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του Κεφαλαίου: Neben den modernen Notständen drükt uns eine ganze Reihe vererbter Notstände, entspringend aus der Fortvegetation alterümlicher, überlebter Produktonsweisen, mit ihrem Gefolg von zeitwidrigen gessellschaftlichen und politischen Verhältnissen. Wir leiden nicht nur von den Lebenden, sondern auch von den Totem. Le mort saisit le vif !: Πλάι στα σύγχρονα δεινά μας πιέζει μια ολόκληρη σειρά από κληρονομημένα δεινά, που πηγάζουν από το γεγονός ότι εξακολουθούν να φυτοζωούν απαρχαιωμένοι, ξεπερασμένοι τρόποι παραγωγής με την ακολουθία τους από αναχρονιστικές κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις. Δεν υποφέρουμε μονάχα από τους ζωντανούς, μα κι από τους πεθαμένους. Ο πεθαμένος αδράχνει το ζωντανό!
αρδμός, αρδω αρδεύω
www.badarts.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου