Αφιέρωμα στη γκρεκάνικη μουσική ( Κάτω Ιταλία , Magna Grecia)

Οι «Ενκαρδία» και πολλοί καλλιτέχνες της γκρεκάνικης μουσικής μάς μεταφέρουν στον ελληνισμό της Κάτω Ιταλίας

Una faccia una musica

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΙΑΦΚΟΥ

Εχουν περάσει πάνω από 2.500 χρόνια από τότε που οι πρόγονοί μας πάτησαν πόδι στη γη που ονομάστηκε αργότερα Μεγάλη Ελλάδα, στη Νότια Ιταλία. Κι αν απόμεινε κάτι από εκείνο τον αποικισμό είναι τα μνημεία και η γλώσσα, μείξη παραφθαρμένων ελληνικών, ιταλικών και διαφόρων διαλέκτων.

Να όμως που ένα σύγχρονο ελληνικό συγκρότημα, οι «Ενκαρδία», αποδεικνύει ότι οι ταραντέλες της «Ελλάδας του Σαλέντο», της Απουλίας δηλαδή, δεν είναι μια υπόθεση μουσειακή. Επειτα από δύο δίσκους και πλήθος παραστάσεων εξακολουθούν να μετατρέπουν τις εμφανίσεις τους σε γιορτές.

O πατριάρχης της γκρεκάνικης μουσικής, Ρομπέρτο Λίτσι, ασχολείται με τα γκρεκάνικα τραγούδια από το 1973. Ο ίδιος μας λέει πως το πρώτο ερέθισμα για να στραφεί προς αυτά ήταν «η γλώσσα των προγόνων μας, γλώσσα τόσο γλυκιά που δεν έχει ανάγκη το τραγούδι αφού τραγουδάει από μόνη της και όπου η κάθε λέξη αντιστοιχεί σε μια νότα». Από πλευράς του ο Γκαρίσι θα πει ότι πλησίασε τα γκρεκάνικα τραγούδια, «σαν από διάθεση εκδίκησης για την απομόνωση που από αιώνες μάς είχαν επιβάλει και για το ότι μας εξανάγκαζαν να στραφούμε στην αμερικάνικη κουλτούρα».

Ο Λίτσι αντιμετωπίζει τη δουλειά του ως ένα είδος πολιτιστικής γέφυρας με την Ελλάδα. Αλλωστε, οι «Ενκαρδία» τραγουδούν συνθέσεις που πρώτοι είπαν οι Γκετονία, ενώ η Μαρία Φαραντούρη, ο Γιώργος Νταλάρας και η Σαβίνα Γιαννάτου έχουν ηχογραφήσει τραγούδια που έχουν πει κι εκείνοι.

Μιλώντας για γέφυρες, ο Γκαρίσι λέει πως το απλό φολκλόρ δεν είναι σοβαρός τρόπος για να συνδεθείς με το παρελθόν. «Το παρελθόν», προσθέτει, «πρέπει να γίνεται αντιληπτό με απόλυτη συνείδηση και για να το πετύχεις αυτό πρέπει να είσαι σημαντικός ερμηνευτής». Επισημαίνουμε τόσο στον Λίτσι όσο και στον Γκαρίσι, αλλά και στον Κώστα Κωνσταντάτο των «Ενκαρδία» πως τα γκρεκάνικα δεν μιλιούνται πλέον. Μπορεί μια νεκρή γλώσσα να υπάρχει μόνο στους στίχους των τραγουδιών;

«Οντως, η γλώσσα έχει σχεδόν πάψει να μιλιέται στο Σαλέντο. Σε αντίθεση, όμως, η ρομανική διάλεκτος, εξίσου ζωντανή σε παράδοση και περιεχόμενο, είναι απόλυτα σε ισχύ και λειτουργία σήμερα, και στις καθημερινές ανάγκες της επικοινωνίας αλλά και στην ποίηση και τη μουσική», λέει ο Κωνσταντάτος. «Τα γκρίκο πάλι, επειδή μας έχουν κληροδοτήσει μεγάλη γκάμα από τραγούδια και ποιήματα παραμένουν μια γλώσσα ζωντανή στο μουσικό παρόν του Σαλέντο. Υπάρχει μάλιστα και μια μερίδα τραγουδοποιών αλλά και ποιητών που επιμένει ιδιαίτερα να δημιουργεί και να εκφράζεται μέσα από αυτά».

Ο Λίτσι πάντως επισημαίνει ότι τουλάχιστον οι μεγαλύτεροι μιλούν το ιδίωμα. «Κάτι που αποτελεί θαύμα, γιατί αυτή η γλώσσα είναι αρχαιότερη των ιταλικών». Και ο Γκαρίσι θα προσθέσει: «Η διάλεκτος δεν αποτελεί απλώς κώδικα αλλά βρίσκεται στο αίμα εκείνων που τη μιλούν. Ισως γι' αυτό δεν είναι η γλώσσα που ζει στα τραγούδια αλλά είναι τα τραγούδια που κατοικούν στη γλώσσα».

Πολλά από τα τραγούδια είναι γραμμένα στο ρυθμό της ταραντέλας. Κατά την παράδοση, όταν η αράχνη ταραντούλα τσίμπαγε κάποιον, συγκεντρώνονταν οι μουσικοί και πειραματίζονταν με όργανα και με ρυθμούς για να δουν σε ποια από αυτά αντιδρά ο ασθενής. Στη συνέχεια τον σήκωναν κι αυτός άρχιζε να χορεύει μέχρι τελικής εξάντλησης. Προφανώς με την εφίδρωση έφευγε και το δηλητήριο.

Πραγματικότητα ή μύθος; Απαντά ο Γκαρίσι: «Στα 1600 αναγνώριζαν στο δηλητηριώδες τσίμπημα της αράχνης την αιτία της ασθένειας και έδιναν το ρόλο της πρέπουσας θεραπείας στη μουσική. Υπάρχουν πολλές σχετικές μαρτυρίες που έχουν να κάνουν ακόμα και με τα όργανα που χρησιμοποιούνταν για την επιτυχή θεραπεία. Οι μελέτες που έγιναν έκτοτε ανέδειξαν, άλλες πλευρές αυτού του φαινόμενου που οι τότε γιατροί δεν απέκλειαν, απλώς τις θεωρούσαν δευτερεύουσες, και λόγω της παπικής λογοκρισίας».

«Η παράδοση δεν είναι γκέτο»

- Γλώσσα σημαίνει πατρίδα. Νιώθετε Ελληνες όταν τραγουδάτε στα γκρεκάνικα;

«Περισσότερο από Ελληνας νιώθω Γκρεκάνος, και όχι απαραίτητα όταν τραγουδάω σ' αυτή τη διάλεκτο. Κατά βάθος, όπως λέει ένα παλιό παρτιζάνικο τραγούδι, "πατρίδα μας είναι ο κόσμος όλος και νόμος μας η λευτεριά". Ομως, όποιος γεννήθηκε στην Ελλάδα του Σαλέντο πριν από σαράντα χρόνια, σίγουρα νιώθει Ελληνας. Κι ύστερα, στην τέχνη πάντα ισχύει ο κανόνας: "Οταν μιλάς για το χωριό σου, μιλάς για τον κόσμον όλο"».

- Πιστεύετε ότι, πατώντας πάνω στο συγκεκριμένο είδος μουσικής, μπορούμε να το αναπτύξουμε και να έρθουμε κοντά σε σημερινά πράγματα και καταστάσεις;

«Φυσικά! Είναι πολλά τα συγκροτήματα που παίζουν λαϊκή μουσική του Νότου και εμφανίζονται στις μητροπόλεις του Βορρά. Και μάλιστα σε χώρους όπου συχνότερα ακούς ροκ. Δημιουργούνται γκρουπ που παίζουν τη λαϊκή μουσική του Σαλέντο παντού. Στην Ελλάδα έχετε τους "Ενκαρδία". Βεβαίως μιλάμε πάντα για μειοψηφίες. Ομως, μέχρι πριν λίγα χρόνια δεν μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατόν. Ισως και γιατί η ιστορική αποστολή της ταραντέλας είναι εκείνη της εξέγερσης, που ασπάζονται πολλοί νέοι σε μια εποχή που άλλα είδη μουσικής σού αφήνουν μια γεύση από πλαστικό στο στόμα».

Ο Ρ. Λίτσι δεν κρύβει ότι είχε και διαφορετικές εμπειρίες στη μουσική: «Πριν μπω στα γκρεκάνικα τραγούδια, τραγουδούσα εκείνα που χαρακτηρίζουμε ως ελαφρά, και μάλιστα με σχετική επιτυχία. Ανακαλύπτοντας, όμως, τα παραδοσιακά τραγούδια τα ερωτεύτηκα σε σημείο να μη μ' ενδιαφέρει τίποτ' άλλο». Αλλωστε, όπως λέει ο Κωνσταντάτος, «η παράδοση δεν είναι γκέτο, ούτε και αυτοσκοπός. Αποτελεί ζώσα πραγματικότητα. Είναι το παρελθόν που έχει μέλλον».






KΑΛΗΝΥΦΤΑ

Τι έν΄γλυτσέα τούση νύφτα τι εν΄ώρια
τσ εβώ ε πλώνω πενσέοντα σ εσένα
τσ' ετού μπει στη φενέστρα σου αγάπη μου
της καρδίας μου σου 'νοίφτω τη πένα.

Εβώ πάντα σ' εσένα πενσέω
γιατί σένα φσυχή μου 'γαπώ
τσαι που πάω που σύρνω που στέω
στη καρδιά μου πάντα σένα βαστώ

Καληνύφτα σε 'φήνω τσαι πάω
πλάια σου 'τι 'βω πίρτα πρικό
τσαι που πάω που σύρνω που στέω
στη καρδιά μου πάντα σένα βαστώ.


Is oriamu



E mmu sirni e kardia na su miliso
Fse ci-ppu 'vo kratenno 'sti fsichi
Ma su kanoscio fissa mes ta-ammaddia-mmu
Ce olo to pansieri-mmu tori

Eleune t’ ammaddia-mmu ka se recina
Sto petto-mmu grammeni ‘se vasto
Ce passio nifta to mussai-ssu t’ orio
Ess’ ipuno, jelonta, to toro

Ce ‘mpizzikata a fiddha tis kardia
Ce ternasi sto jema-mu vasto
Mia sikka ca mu fei tin amilia
Ste mu skuriazi ammaddia, on e toro

Ce l termasi ce sikka ce l lumera
Mu sizi ghiani esu manexo
Ce quai momento fse-su pao rotonta
Sa ‘mbakkao fiuru pu jurei nero

και η μετάφραση αυτού:

Δεν θέλει η καρδιά να σου μιλήσει
για κείνο που κρατάει μεσ' την ψυχή
μα σαν κοιτάς εσύ μέσα στα μάτια
την σκέψη μου διαβάζεις στην στιγμή.

Λένε λοιπόν τα μάτια μου σε σένα
βασίλισσα στο στήθος πως βαστώ
και κάθε νύχτα την γλυκειά μορφή σου
σε όνειρο χαρούμενο θωρώ.

Και τρέμουνε τα φύλλα της καρδιάς μου
και πυρετός στο αίμα μου κυλά
σκοτείνιασαν τα μάτια και δεν βλέπω
κι η ανάσα σου μου κόβει την μιλιά.

Τον πυρετό, την φλόγα, το σκοτάδι
μπορείς να διώξεις φως μου μόνο εσύ
σ 'αναζητώ και ψάχνω την δροσιά σου
σα διψασμένο μόνο γιασεμί.