Το ελιξίριο της νιότης

Της Φαίδρας Σίμιτσεκ
H ελληνική μυθολογία λέει ότι ενώ ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και τη δώρισε στους ανθρώπους, εκείνοι έδειξαν αχαριστία και τον κατέδωσαν στο Δία. Λέει επίσης ότι για να ανταμείψει την πίστη τους, ο αρχηγός των θεών τους χάρισε με τη σειρά του ένα ιδιαίτερο φάρμακο με το οποίο δεν θα γερνούσαν και το δέρμα τους θα παρέμενε για πάντα νεανικό και σφριγηλό. Αφού έλαβαν λοιπόν την πολύτιμη αυτή προσφορά, ξεκίνησαν το ταξίδι επιστροφής στη γη, φορτώνοντάς την πάνω σ’ ένα γάιδαρο. Ο γάιδαρος όμως, τυραννισμένος καθώς ήταν από την δίψα, τους ξέφυγε και κινήθηκε προς μια πηγή που φυλασσόταν από ένα τρομερό φίδι. Εκεί, το ζώο αντάλλαξε το φάρμακο της «αιώνιας νιότης» με το νερό της πηγής. Αυτός είναι ο λόγος που, κατά τους αρχαίους, τα φίδια αλλάζουν πουκάμισο κάθε χρόνο, και προκαλούν δίψα σε όποιον δαγκώσουν…

Η πανάρχαια αναζήτηση της διατήρησης μιας αιώνιας ήβης, συντηρείται ζωντανή σήμερα όσο ποτέ άλλοτε και εκφράζεται με ποικίλους τρόπους. Η κερδοσκοπική μας κοινωνία καλλιεργεί πράγματι μια λατρεία της νιότης και ενός μοντέλου ανθρώπου, νέου, υγιή, καταναλωτικού και γοητευτικού. Ουσιαστικά απαξιώνει ό,τι σχετίζεται με την μεγάλη ηλικία, παρόλη την αύξηση του προσδόκιμου ζωής και την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Ως επί το πλείστον, ο κάθε εν δυνάμει Ντόριαν Γκρέι θα εκπλησσόταν ευχάριστα μαθαίνοντας τις προόδους της επιστήμης σε ό,τι αφορά την κατανόηση των γενετικών διαδικασιών που σχετίζονται με τη γήρανση. Προόδους που υπόσχονται σ'ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον να επιβραδύνουν ή ακόμα και να αποτρέψουν την εμφάνιση της φυσιολογικής γήρανσης αλλά και της παθολογίας που συχνά την συνοδεύει.

Στο τεύχος του περασμένου Απριλίου του περιοδικού SEED, ο καθηγητής παθολογίας στο Ηarvard Medical School David Sinclair, πρωτεργάτης στην κατανόηση της βιολογίας της γήρανσης, μας πληροφορεί πως η σχετική επιστημονική αναζήτηση ξεκίνησε από την δεκαετία του ’30. Τότε παρατηρήθηκε σε ποντίκια ότι ο περιορισμός στην τροφή τους ώστε να λαμβάνουν ημερησίως 30% λιγότερες θερμίδες, όχι μόνο αυξάνει στο ίδιο ποσοστό το προσδόκιμο ζωής τους, αλλά βελτιώνει και την ποιότητά της: τα ποντίκια ζουν περισσότερο και καλύτερα απαλλαγμένα από τις ασθένειες που εμφανίζονται με την ηλικία. Μια τέτοια πειθαρχία βέβαια δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον καθένα πόσο μάλλον στους υπερήλικες… το επιστημονικό ενδιαφέρον στράφηκε λοιπόν στην ανεύρεση ενός παράγοντα με παρόμοια ανασταλτική δράση με αυτή που προκαλεί ο περιορισμός θερμίδων, αλλά που δεν θα απαιτεί μια επώδυνη συστηματική παράλειψη του μεσημεριανού…

Τα επιστημονικά δεδομένα που αποκομίστηκαν έδειξαν ότι η γήρανση είναι ένα πολύ πιο απλό βιολογικό φαινόμενο από ότι θα περίμενε κανείς. Καταρχάς, στην δεκαετία του ’90, αποδείχθηκε στο σκουλήκι C.elegans ότι η γήρανση ελέγχεται από ένα μικρό αριθμό γονιδίων. Άλλες μελέτες στον κοινό μονοκυτταρικό ζυμομύκητα Saccharomyces cerevisae, έδειξαν ότι τα κύτταρα αυτά γερνούν επειδή το DNA τους φθείρεται ενώ ένα ένζυμο με όνομα sir2, επιβραδύνει την διαδικασία γήρανσης έως 20-30%, αυξάνοντας παράλληλα και σε ανάλογο ποσοστό το προσδόκιμο ζωής. Το ένζυμο αυτό ανήκει σε μια οικογένεια πρωτεϊνών των λεγόμενων sirtuins, πρωτεϊνών που συναντά κανείς σε όλους σχεδόν τους οργανισμούς, από τα φυτά μέχρι τον άνθρωπο, και συντίθεται από το γονίδιο STR1. Άκρως διατηρημένη στην αλληλουχία της, η οικογένεια αυτή συντηρήθηκε μέσα στην εξέλιξη εξ αιτίας της λειτουργίας της: ασκεί μια προστατευτική δράση ώστε να αντιμετωπίζεται κάθε φθορά του γενετικού φορτίου, με αποτέλεσμα να μειώνει δυνητικά την πιθανότητα ασθενειών. Έτσι, στον άνθρωπο, οι sirtuins ελέγχουν διαδικασίες που σχετίζονται με τον ενεργειακό μεταβολισμό, αφού βελτιώνουν την λειτουργία των μιτοχονδρίων, εξ ού και ο ρόλος τους στην περίπτωση μείωσης της παροχής θερμίδων, την αντοχή, ακόμα και την δυνατότητα αντιμετώπισης του καρκίνου. Δραστηριοποιούνται συγκεκριμένα προς δυο κατευθύνσεις: η μία και κύρια ελέγχει την ενεργοποίηση των σωστών γονιδίων και η δεύτερη δρα επικουρικά επεμβαίνοντας στην επιδιόρθωση κατεστραμμένου DNA.

Γιατί γερνάμε λοιπόν; Σαν τον πολυάσχολο επαγγελματία που λυγίζει κάτω από τις πολλαπλές ευθύνες και πλέον δεν ανταποκρίνεται στις εργασίες του όσο καλά συνήθιζε, έτσι καθώς περνούν οι δεκαετίες και όπως αυξάνονται οι βλάβες στο DNA, οι sirtuins αφήνουν όλο και περισσότερο το πρωταρχικό τους ρόλο της επιτήρησης της γονιδιακής έκφρασης, για να επιδοθούν περισσότερο στο ρόλο του επιδιορθωτή. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η γονιδιακή έκφραση να μην ελέγχεται πλέον στο έπακρο και η κατάσταση να ξεφεύγει, αυξάνοντας έτσι το ρίσκο για ασθένειες όπως ο καρκίνος, η νόσος του Αλζχάιμερ, ο διαβήτης τύπου ΙΙ ή οι καρδιοπάθειες. Μεγαλύτερη έκφραση της SIRT1 επαναφέρει την ομαλή κατάσταση. Υπάρχει όμως τρόπος ενίσχυση του επιπέδου έκφρασης των γονιδίων της οικογένειας των sirtuins;

Η απάντηση βρέθηκε το 2003 και η ουσία λέγεται resveratrol. Πολυφαινολικό μόριο παράγεται από διάφορα φυτά όπως το αμπέλι όταν αυτά μολύνονται από παθογόνα. Αυξάνει την έκφραση του γονιδίου STR1 και το όριο ηλικίας κατά 70% σε διάφορους οργανισμούς όπως στους ζυμομύκητες. Περαιτέρω έρευνες σε θηλαστικά και συγκεκριμένα στα ποντίκια έδειξαν παρόμοιο αποτέλεσμα: υπέρβαρα μεσήλικα ποντίκια που δέχτηκαν την αγωγή με resveratrol έζησαν σχεδόν όσο τα ποντίκια της ομάδας που βρίσκονταν σε χαμηλή θερμιδική δίαιτα (CR) και δεν λάμβαναν την ουσία εμφανίζοντας καλούς βιολογικούς δείκτες παρόλη την πλούσια σε λιπίδια δίαιτά τους. Αντιθέτως, χωρίς την χορήγηση της resveratrol, τα υπέρβαρα ποντίκια πέθαιναν αρκετά νωρίτερα (25%) από ασθένειες που συνδέονται με το υπερβολικό βάρος όπως ο διαβήτης τύπου ΙΙ.

Το ελιξίριο της νιότης έχει εντοπιστεί λοιπόν… Μένει να τεκμηριωθούν οι φαρμακολογικοί παράγοντες της δράσης του στον άνθρωπο ώστε να προκαλεί παρόμοια αποτελέσματα με αυτά που παρατηρούνται στα ποντίκια. Λαμβάνοντας υπ όψιν τη δοσολογία που απαιτείται σε αυτά αλλά και την πολύ χαμηλή συγκέντρωση της ουσίας resveratrol στα φυσικά προϊόντα, κατέστη απαραίτητη η παρασκευή συνθετικού μορίου πιο δραστικού από την πρωταρχική ουσία. Το κυνήγι γι’ αυτό έχει ξεκινήσει εντατικά… και ήδη γίνονται κλινικές μελέτες, με πρώτο στόχο το βελτιωμένο μόριο να επεμβαίνει στην προστασία του οργανισμού από την παθολογία που συνοδεύει τη μεγάλη ηλικία.

Τα σχετικά επιστημονικά επιτεύγματα και ιδίως οι προοπτικές που ανοίγονται στην αντιμετώπιση της παθολογίας της τρίτης ηλικίας και κατ’ επέκτασιν της φυσιολογικής γήρανσης, φέρουν μια ηθική διάσταση που χρήζει προσπάθειας περισυλλογής: τι αντιπροσωπεύει η γήρανση;

Η ζωή είναι μια διαδοχή μεταμορφώσεων με τέσσερις κύριες ακρόπωρες μορφές.

Η πρώτη, που αντιστοιχεί στη παιδική ηλικία, χαρακτηρίζει την κατανόηση του κόσμου κυρίως με εργαλείο τις αισθήσεις. Το παιδί πιάνει, αγγίζει, ψηλαφεί, πιέζει, δοκιμάζει, μυρίζει, οσμίζεται, παρατηρεί, επεξεργάζεται, ακούει, εμποτίζεται από τον κόσμο που το περιβάλλει.

Στη δεύτερη μεταμόρφωση, αυτή της νιότης, ο κόσμος προσεγγίζεται μέσω του λόγου και των εννοιών, σε ένα φλογερό ταξίδι ιδεών.

Ακολουθεί η τρίτη φάση, της ενηλικίωσης, όπου όλα δοκιμάζονται … η εμπειρία του πυρός. Κινούμαστε από τη θεωρία στην πράξη, από την ονειροπόληση στη δράση.

Με την τέταρτη και τελευταία μεταμόρφωση που έρχεται με τη γήρανση, θα σημάνει η εποχή της συμφιλίωσης: ό,τι ήταν αντίφαση, σπαραγμός, τετραχισμός προς τους τέσσερις πόλους και σε όλα τα επίπεδα, ενοποιείται, και ο άνθρωπος γαληνεύει. Έτσι η βαρύτης περνά σταδιακά από την τάξη του ορατού βιολογικού, στην τάξη του αοράτου και αποκλειστικά στους εσωτερικούς κήπους της καρδιάς, χαρίζοντας σαν ώριμο φρούτο το νόημα της ζωής. Όσο μία τάξη πραγμάτων μαραίνεται τόσο η άλλη ανθίζει. Όλοι έχουμε γνωρίσει και αγαπήσει ηλικιωμένους ακριβώς γιατί είχαν κάνει με επιτυχία αυτό το πέρασμα: μάρτυρες το βλέμμα και ο λόγος τους. Εκείνοι αποδέχτηκαν την απαραίτητη προϋπόθεση να αφήσουν τις χειρολαβές ασφαλείας της ενεργούς δράσης στις οποίες είχαν γραπωθεί μια ζωή για να συνοδεύσουν την εξωτερική πτώση με μια εσωτερική διεργασία, λεπτό κάλεσμα μεταμόρφωσης. Μάλλον δεν έχει τόση σημασία ο βαθμός σωματικής φθοράς - καλός όποιος και αν είναι αυτός - όσο να μην αντιληφθούμε την γήρανση σαν μια αποτυχημένη συνέχεια της τρίτης μεταμόρφωσης και να αναζητούμε με νύχια και με δόντια τρόπους παράτασής της. Σαν να παραλείπεται εσκεμμένα μια τελεία σε μια πρόταση, αφήνοντας την φράση μετέωρη. Μια πρόταση χωρίς τελεία… μια ζωή χωρίς γηρατειά… ένας άνθρωπος που φοβάται τον εαυτό του… και αδυνατεί να ολοκληρώσει τον εξανθρωπισμό του;